İmam-ı Gazali hazretleri filozof değildir

 Hüseyin bin said hazretleri Buyurdular ki:

O zamanlar Avrupa’nın filozofları tepsi gibi düz zannederdi dünyayı.İmam-ı Gazali hazretleri “rahmetullahi aleyh”, bunu ilimle reddetti.Ve dünyanın yuvarlak olduğunu isbat etti.Allahü tealayı inkâr eden o filozofların bu iddialarını çürüterek, ahmak olduklarını isbat etti.Felsefe dedikleri gülünç bilgilerini, ilim ile nakzedip, herbirini rezil etti.Bunun için İmam-ı Gazali hazretleri, filozof değildir.O, dinde bir müctehiddir.Ve büyük bir İslam âlimidir.Çok büyük İslam âlimidir.Her fende söz sahibi ve hüccet-ül İslam’dır.

Ruh ve beden

İmâm-ı Gazâlî hazretleri rahmetullahi aleyh buyuruyor ki:

Âdem aleyhisselam yaratılıp, beli mesh edilince, zerreler halinde nesli çıktı. Bir kısmı sağ tarafına, bir kısmı sol tarafına kondu. 

Allahü teâlâ buyurdu ki:

— İşte bu sağdakiler, Cennet ehlinin amelini yapacaklarından, Cennetlik olanlardır. Bunların amellerinden bana bir fayda ve zarar yoktur. Bu soldakiler, Cehennem ehlinin amelini yapacaklarından, Cehennemlik olanlardır. Bunlardan da, bana bir fayda ve zarar yoktur.

Âdem aleyhisselam sordu:

— Ya Rabbi! Cehennem ehlinin ameli nedir?

— Bana şirk koşmak ve gönderdiğim peygamberlere inanmamak ve onlar vasıtasıyla gönderdiğim kitaplardaki emir ve nehyimi tutmayıp, bana isyan etmektir.

Âdem aleyhisselam dua etti:

— Ya Rabbi! Bunları kendilerine şahit kıl! Umulur ki, Cehennem ehli ameli işlemezler.

Allahü teâlâ da, nefslerini şahit yapıp, (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) buyurdu. Hepsi, (Evet, biz şahidiz, Rabbimizsin) dediler. 

Allahü teâlâ, melekleri ve Âdem aleyhisselamı da şahit tuttu ki, onlar Allahü teâlânın Rab olduğunu tasdik ve ikrar ettiler. 

Bu sözleşmeden sonra, onları tekrar eski mekânlarına gönderdi, çünkü bunların hayatları yalnız ruhani bir hayat idi. Cismani bir hayat değildi. 

Allahü teâlâ, bunları Âdem aleyhisselamın sulbüne yerleştirdi. Ruhlarını kabzedip, Arşın hazinelerinden birinde muhafaza etti. 

Ana rahminde, çocuğun cismani sureti tamam olduğu zaman, henüz ölüdür. Allahü teâlâ, rahimde ölü olan bu çocuğa ruh vermeyi murat buyurduğunda, Arş’ta muhafaza edilen ruhu, o cesede iade eder. Çocuk o zaman hareket etmeye başlar. 

Allahü teâlânın ruhlara, (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) diye sorduğu misaktan [sözleşmeden] sonraki ölüm, yani ruhun Arşın hazinelerine gönderilmesi, birinci ölüm ve şimdiki ana karnındaki hayat, ikinci hayattır. 

(Dürret-ül-Fahire)

Büyük İslam Alimi İmâm-ı Gazâlî Hazretleri'nin vefatı

 Büyük İslam Alimi İmâm-ı Gazâlî Hazretleri'nin vefatı 18 Aralık 1111

Çocukluğundan îtibâren ilim tahsîl eden Muhammed Gazâlî, fıkıh ilminin bir kısmını kendi memleketinde okudu. Bir müddet sonra Cürcân’a giderek İmâm Ebû Nasr İsmâilî’den ders aldı. Üç sene kadar Cürcân’da ilim öğrendi. Sonra tekrar memleketi olanTûs’a dönmek üzere yola çıktı. Memleketinde bulunduğu üç sene içinde âlim zâtların derslerine ve ilim meclislerine devâm etti. Üç yüz binden fazla hadis-i şerifi ravileriyle ezbere bilen İmam-ı Gazali hazretleri “Hüccetül-İslam” adıyla meşhurdur.

Nişâbûr’dan Bağdâd’a...

Zaman zaman büyük velî Ebû Ali Fârmedî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Daha sonra zamânının büyük ilim ve kültür merkezi olan Nişâbur’a gitti. Nişâbûr’da tahsîlini tamamlayınca, büyük bir ilim ve edebiyat hâmisi olan Selçuklu vezîri üstün devlet adamı Nizâm-ül-Mülk’ün dâveti üzerine Bağdâd’a gitti.

Bu sırada otuz dört yaşında bulunan İmâm-ı Gazâlî’nin İslâmiyete yaptığı büyük hizmetleri gören Selçukluların büyük vezîri Nizâm-ül-Mülk, onu Nizâmiye Medresesi (Üniversite)’nin Başmüderrisliğine, şimdiki tâbiriyle Rektörlüğüne tâyin etti. Bu medresenin başına geçen İmâm-ı Gazâlî hazretleri, üç yüz seçkin talebeye, lüzumlu olan bütün ilimleri öğretti.

Müctehid idi. İctihâdı, Şâfi’î mezhebine uygun oldu. O kadar çok kitâb yazdı ki, ömrüne bölününce, bir güne onsekiz sahîfe düşmekdedir. Hacca gidip gelince, Şâm’da profesörlük yaptı. Sonra Nişâpûr’da profesörlüğü zorla kabûl etti. Kitâbları çok kıymetlidir.

Kefenini giydi ve...

Ömrünü İslâmiyetin emir ve yasaklarını öğrenmek ve öğretmekle geçiren İmâm-ı Gazâlî hazretleri 1111 (H.505) senesi Cemazil-evvel ayının 14. Pazartesi günü, büyük kısmını zikir, tâat ve Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirdiği gecenin sabah namazı vaktinde, abdest tâzeleyip namazını kıldı, sonra yanındakilerden kefen istedi. Kefeni öpüp yüzüne sürdü, başına koydu:

“Ey benim Rabbim, mâlikim! Emrin başım gözüm üzere olsun” dedi. Odasına girdi. İçeride, her zamankinden çok kaldı. Dışarı çıkmadı. Bunun üzerine orada bulunanlardan üç kişi içeri girdiklerinde, İmâm-ı Gazâlî hazretleri kefenini giyip, yüzünü kıbleye dönüp, rûhunu teslim ettiğini gördüler..

Büyüklük Sadece Allahu Teâlâ'ya mahsûstur

 “Allahu tealadan başka bir şey yok ki ondan daha büyük olsun.”

(İmam-ı Gazâlî “Rahmetullahi teala aleyh”)

YEDİNCİ VAZÎFE: TESLÎM-4

BEŞİNCİ FASL:

Takdîrî i’tirâz: Belki sen, yukar›daki sebeblerden dolay› avâm›n kalbinde kesin tasdîk hâs›l olacağ›n› inkâr etmem diyebilirsin. Lâkin tasdîk, bir şeyin ma’rifeti, bilinmesi değildir. Hâlbuki insanlar i’tikâd ile değil, hakîkî ma’rifet ile mükellefdirler. ‹’tikâd cehl cinsindendir. Onunla hak ile bât›l ay›rd edilemez.

Cevâb: Bu fikrde olmak yanl›şd›r. Doğrusu, insanlar›n se’âdeti hakk›n hakîkatine muvâf›k şeklde kalblerinde nakş olunmas› için, bir şeye olduğu gibi kesin olarak i’tikâd etmesindedir. Öldüğü zemân perdeler kalkd›ğ›nda, işleri inand›klar› gibi gördüklerinde zelîl olmazlar. Rezîl ve rüsvâ olmak, utanacak duruma düşmek ateşi ile yanmad›klar› gibi, ikinci olarak Cehennem ateşi ile de yanmazlar Hak bilinen bir şeyin sûreti kalbinde nakş olunca, kendisine fâide verecek hiç bir sebebe bakmaz. Bu delîl hakîkî midir, şeklî midir, kendisine kanâ’at veren bir şey midir, delîli söyleyen şahsa hüsn-i zann› m›d›r veyâ sebebsiz, sâdece taklîd netîcesindeki kabûl müdür? Hangisi olduğuna bakmaz. Matlûb olan fâideli delîl değil, fâidedir. O da olduğu gibi Hakk›n bulunduğu hâldeki hakîkatidir. Allahü teâlân›n zât›, s›fatlar›, kitâblar›, Peygamberleri ve âh›ret günü hakk›ndaki inanc›n›n hak olduğuna ve hakîkatin inand›ğ› hâl üzere bulunduğuna kat’î olarak i’tikâd eden sa’îddir. Bu inanç kelâm ilminde yaz›l› delîllerden birine dayanmasa da Allahü teâlâ kat›nda makbûldür. Çünki Allahü teâlâ kullar›n› mutlak inanmak ile mükellef tutmuşdur. Bu da Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” tevâtür ile gelen haberlerden kat’î olarak bilinmekdedir. Nitekim bedevî arablara Peygamber efendimiz islâm› arz eder, onlar kabûl edip, hayvanlar›n› ve develerini gütmeğe dönerlerdi. Peygamberimiz bunlara mu’cize hakk›nda tefekkür etmeği, mu’cize hakk›ndaki delîlleri, âlemin hâdis olmas›n›, Sâni’in, ya’nî yokdan var edenin isbât›n›, vahdâniyyetinin delîlleri ve diğer s›fatlar› hakk›nda düşünmelerini emr buyurmam›şd›r. Arablar›n avâm›ndan çoğuna bunlar teklîf edilseydi, bunlar› anlayamaz, uzun müddet geçse bile, idrâk edemezlerdi. Nitekim onlardan biri Peygamberimize yemîn verdirerek, Allah seni Peygamber olarak m› gönderdi, deyince, Peygamberimiz de, (Vallâhi, Allah beni Resûl olarak gönderdi) buyurunca, bu yemîne inanarak îmân edip, oradan ayr›ld›.

Başka biri de Peygamberimizin yan›na gelip bakd›ğ›nda, “Vallâhi bu yüzün sâhibi yalanc› olamaz” demişdir. Buna benzer say›s›z misâller vard›r. Böylece Peygamberimizin kendi asr›ndaki bir harbde ve sahâbîlerinin zemân›nda, çoğu kelâm delîlini bilmeyen binlerce kişi müslimân olmuşdur. Delîlleri anlamak istiyenlerin san’atlar›n› terk etme ihtiyâc›n› duymalar› ve bir mu’allimden uzun müddet [delîller hakk›nda] ders görmeleri lâz›m gelirdi. Hâlbuki böyle bir rivâyet nakl edilmemişdir.

O hâlde zarûrî olarak bilinmesi gerekir ki, Allahü teâlâ nas›l hâs›l olursa olsun, îmân ve kesin tasdîk ile halk› mükellef k›lm›şd›r.

Evet, ârifin mukallidden üstün olduğu inkâr edilemez. Lâkin ârif mü’min olduğu gibi, mukallid de mü’mindir.

Süâl: Mü’min taklîdci, kendisi ile yehûdî taklîdci aras›n› ne ile ay›r›r?

Cevâb: Mü’min mukallid taklîdi bilmez ve kendisinin mukallid olduğunu da bilmez. Kendisinin hak üzere olduğuna inan›r ve i’tikâd›nda hiç şübhesi olmaz. Kendisinin hak üzere, hasm›n›n bât›l inançda olduğunu kat’î olarak bildiği için, kendisiyle hasm›n›n aras›ndaki farklar› tesbît etmeğe lüzûm görmez. Kendisini hasm›ndan farkl› görmesinin sebebi, kuvvetli olmasalar da ba’z› karînelerin ve zâhirî delîllerin mukallidlere mahsûs olduğunu görmesidir. Yehûdî de kendisi için ayn› şeklde düşünürse, söylemesi hak yolda olan mukallidin i’tikâd›n› bozamaz, kar›şd›ramaz. Nitekim, araşd›r›c› bir âlimin kendini yehûdîden delîl ile üstün sanmas›, araşd›r›c› mütekellim bir yehûdînin de kendisini delîl ile üstün görmesi ile araşd›r›c› ârifin inanc›nda bir şübhe uyand›rmad›ğ› gibi, taklîdine bağl› bir mukallidde de şübhe uyand›ramaz. Bât›l üzere olan yehûdî, karş›l›kl› konuşmalar› esnâs›nda, mukallidin i’tikâd›nda herhangi bir şübhe uyand›rmamas›nda, mukallidin îmân› ona kâfîdir.

Kendi taklîdi ile yehûdînin taklîdi aras›ndaki fark› aç›klamakda zorland›ğ› için üzülen, kederlenen avâmdan biri hiç görülmüş müdür? Bu düşünce avâm›n hât›r›na bile gelmez. Hât›rlar›na gelse ve şifâhen söylense, söyleyene gülerler ve “bu ne hezeyând›r? Hak ile bât›l aras›nda müsâvât m› var ki, fark› aramaya ihtiyâc duyup da yehûdînin bât›l üzere, benim hak üzere olduğunu beyân edeyim. Ben buna yakîn ile inan›yorum.

Bu husûsda herhangi bir şübhem yokdur. Bu durumda ben nas›l fark› arar›m. Aradaki fark, araşd›rmaks›z›n kesin olarak bellidir” derler. Zâten yakîn sâhibi mukallidin hâli de budur. Kendine göre mezhebini kat’î olarak doğru bilen, hakîkatde bât›l üzere olan yehûdî için bile bu fark› arama problemi söz konusu değildir. Nerede kald› ki, Allahü teâlâ kat›nda da hak olan mü’min mukallid için söz konusu olsun. Bu aç›klamalarla anlaş›lmakdad›r ki, müslimân mukallidlerin i’tikâdlar› kat’î ve sağlamd›r. Şerî’at de onlar› bundan başkas› ile mükellef k›lmam›şd›r.

Süâl: Farz edelim ki, avâmdan mücâdeleci ve inâdc› biri taklîdi kabûl etmiyor, Kur’ân-› kerîmin delîlleri onu iknâ’ etmiyor ve yukar›da geçen hakk› bât›ldan ay›r›c› aç›k ve k›ymetli sözler de onu iknâ’ etmiyorsa buna ne yapmal›d›r?

Cevâb: Bir kişi yarat›l›ş›n›n asl› sâlim olm›yan ve f›trat› s›hhatli bulunmayan tabî’ati bozulmuş bir hastad›r. Onun hâl ve hareketlerine bak›l›r. Tabî’atinde mücâdele ve inâd gâlib ise, onunla mücâdele etmez ve eğer îmân esâslar›ndan birini inkâr ediyorsa, başkalar›na zarar vermemesini sağlar›z.

Eğer onda, firâsetle rüşd ve kabûlü sezersek, aç›k sözlerle ve delîllerin yard›m› ile ona söz geçirebilirsek, gücümüz nisbetinde onu tedâvî eder ve ac›, tatl› sözlerle, uygun delîller ile hastal›kdan kurtar›r›z.

Hulâsa: Allahü teâlân›n emr etdiği gibi en güzel şeklde onunla mücâdeleye gayret sarf ederiz. Ama hasta rûhlu kimselere uygulanan bu kadar ruhsat, herkes ile kelâm kap›s›n› açmağa delîl değildir. Çünki ilâclar, hastalar için kullan›l›r, onlar›n da say›s› azd›r. Hastalara zarûret hükmü ile uygulanan tedâvîden, s›hhatli kimselerin korunmas› lâz›md›r. Aslî f›trat› sağlam olan kimse, mücâdelesiz ve delîlsiz îmân› kabûl etmeğe hâz›rd›r.

Sıhhatlilerin ilâc kullanmas›n›n zararı, hastalar›n ilâc kullanmağı ihmâl etmelerinin zararından dahâ az değildir. Allahü teâlâ Resûlüne Nahl sûresi, yüzyirmibeşinci âyet-i celîlesinde meâlen, ([Ey Resûlüm] sen Rabbin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağ›r ve onlarla en güzel şeklde mücâdele et) buyurduğu gibi, her şey yerli yerine konmal›d›r. Bir cemâ’at hak yola hikmet ile da’vet edilir. Diğer bir cemâ’at güzel va’z ve sözlerle da’vet edilir. Başka bir cemâ’at de tatl› bir mücâdele ile da’vet edilir.

Bunların kısmlar›n› (El kıstâs-ül müstakîm) kitâbında tafsîlâtı ile bildirdik. Burada tekrâr ile sözü uzatmayalım. 

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

YEDİNCİ VAZÎFE: TESLÎM

 Ma’rifet ehline ve aç›klamalar›na teslîm olmakd›r. Avâm›n, müteşâbih sözlerin iç ve d›ş ma’nâlar›n›n kendisine kapal›, dürülmüş olduğuna inanması vâcibdir. Ancak bu ma’nâlar›n Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem”, Ebû Bekr-i S›ddîkdan, Eshâb-› kirâm›n “aleyhimürr›dvân”

büyüklerinden, velîlerden ve râsih ilmli âlimlerden gizli kalmad›ğ›na inanmas› lâz›md›r. Bunun sebebi, avâm›n kendi âcizliği ve ma’rifetinde kusûrlu olmas›d›r. Kendisini başkas› ile k›yâs etmesi uygun değildir. Melekler demircilerle k›yâs edilmez. Kocakar›lar›n ç›k›nlar›nda bulunmayan şeylerin, Pâdişâhlar›n hazînelerinde de olmamas› lâz›m gelmez. Ma’denler, alt›n, gümüş ve diğer cevherler olarak farkl› farkl› olduklar› gibi, insanlar da farkl› farkl› yarat›lm›şlard›r. Şekl, renk, özellik, nefâset bak›m›ndan alt›n ve gümüş ile diğer ma’denlerin aras›nda büyük farkl›l›k vard›r. ‹nsanlar›n kalbleri de bunun gibi, ma’rifet cevherlerinin ma’denidir. Bir k›sm› nübüvvet, vilâyet, ilm, ma’rifetullah ma’denidir. Bir k›sm› da hayvânî şehvetler ve şeytânî ahlâklar ma’denidir. Hattâ insanlar farkl› meslek ve san’at dallar›nda çal›şmalar›na rağmen, birisinin gösterdiği el becerisi ve san’at›ndaki mahâretini bir başkas›, ömrünü o işi öğrenmeğe ve yapmağa harcasa bile, mâhir olan›n, değil san’at›ndaki ustal›k hâline, başlang›c›ndaki durumuna bile ulaşamaz.

(Ma’rifetullah), Allahü teâlây› tan›mak konusunda da insanlar birbirinden farkl›d›r. Bunu bir misâl ile aç›klayal›m: Bir k›sm insanlar korkak ve âciz olup, denizin dalgalar›n›n çarp›şmalar›na k›y›dan bile bakamazlar. Bir k›sm› da bunu yapar ama, denizin ayakda durabileceği s›ğ yerlerine bile giremezler. Bir k›sm› da s›ğ yerde durur ama, yüzmesine güvenmediği için, ayağ›n› yerden kesmeği göze alamaz. Bir k›sm› da yüzmeyi bilmesine rağmen k›y›ya yak›n yerlerde yüzüp, tehlikeli ve boğulma ihtimâli olan yerlere aç›lamaz. Bir k›sm› tehlikeli yerlere aç›labildiği hâlde, denizin dibindeki k›ymetli şeyleri ve cevherleri almak için denize dalamaz. Ma’rifet denizi ve insanlar›n bu ma’rifet denizine girmedeki farkl›l›klar› da aynen bu misâldeki gibidir.

Süâl: Ârifler, Allahü teâlây› mükemmel şeklde tan›y›p, kendilerine

gizli bir nokta kalmamak sûretiyle ihâta edebilirler mi, denilirse:

Cevâb: Hây›r, buna imkân yokdur. Biz bunu kat’î delîllerle (El maksad-ul aksâ fî meânî esmâ-illâhil hüsnâ) ismli kitâb›m›zda aç›klam›şd›k

ki, Allahü teâlân›n zât ve s›fatlar›n›n künhünü, hakîkatini, mahlûkât›n ma’rifetleri ne kadar geniş ve ilmleri ne kadar derin ve çok olursa olsun, bilemezler, ancak kendisi bilir. Mahlûkât›n bu ilmi, Allahü teâlân›n ilmi yan›nda pek

azd›r. Nitekim ‹srâ sûresi, seksenbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Size

ancak az bir ilm verilmişdir) buyurulmakdad›r. Fekat bilinmesi gerekir ki,

Allahü teâlâ, varl›kda olan herşeyi kaplam›şd›r. Zîrâ varl›kda olan Allahü teâlâ ve Onun fi’lleridir. Her şey Allahü teâlân›n huzûrundad›r. Nitekim bir ordugâhda en yüksek kumândan›ndan en küçük rütbelisi bekçi ve nöbetciye kadar hepsi, sultân›n ma’iyyetinde ve emre hâz›r durumdad›rlar.

‹lâhî huzûrun anlaş›labilmesi için, sultânl›k dîvân›n› misâl veriyorum.

Nas›l ki, sultân›n, ülkesinde bir serây› ve bu serây›n avlusunda geniş bir

meydân› ve o meydân›n bir atabesi [umûmî girişi] vard›r. Sultân›n teba’as›

burada toplan›r. Dahâ ileri gidemezler ve meydân›n diğer taraflar›na geçemezler. Sonra ülkenin havâss›na, atabeyi geçme ve meydâna girip, pâdişâha yak›nl›k ve uzakl›ğ›n derecelerine göre makâmlar›na uygun yerlerde oturma ve gezme izni verilir. Sultân›n husûsî serây›na ancak vezîr

girebilir. Sultân o vezîre memleketin gizli işlerinden istediğini anlat›r.

Kendisinde kalmas›n› uygun gördüğü bilgileri vezîre vermez.

Bu misâlden, kullar›n, Allahü teâlân›n dîvân›nda yak›nl›k ve uzakl›kda farkl› derecelerde olduklar› anlaş›lmakdad›r. Meydân›n sonundaki

atabe [umûmî giriş] denilen yer, bütün avâm›n duracağ› yerdir. Buray› geçmeğe izn yokdur. S›n›r› geçenler azarlan›r ve men’ olunurlar.

Ârifler ise, atabeyi geçip, meydâna girerler. Bunlar her ne kadar atabede bulunan avâmdan mevki’ olarak ileride iseler de, uzakl›k ve yak›nl›k derecelerine göre farkl› mevki’leri olup, farkl› sâhalarda dolaş›rlar.

Fekat kudsî makâm-› ilâhî, âriflerin erişemiyeceği ve bakan›n gözlerinin ulaşam›yacağ› derecede yüksekdir. Hattâ küçük büyük o yüksek

makâma hiç kimse bir an bile bakamaz. Ancak hayret ve dehşetden

göz hiç bir şey görmeden, âciz ve bitkin olarak bakmağ› b›rak›r ve kapan›r.

‹şte avâma vâcib olan, etrâfl› ve mufassal şeklde ihâta edemiyeceği ma’rifetullah›, Rabbânî huzûru, dîvân misâli ile bu kadarc›k olsun bilmek ve k›saca îmân etmekdir.

Hülâsâ, bana sormuş olduğun müteşâbih haberler hakk›nda avâm›n yapacağ› yedi vazîfe, buraya kadar anlatd›klar›m›zd›r. Bunlar da selef mezhebinin hakîkatidir.

Şimdi de bu selef mezhebinin hak olduğunu gösteren delîlleri getirelim.

‹K‹NC‹ BÖLÜM

SELEF ‹’T‹KÂDININ ‹SBÂTI:

Selef mezhebinin hak olmas› husûsunda aklî ve naklî olmak üzere

iki dürlü delîl vard›r.

A– AKLÎ DELÎL:

Bu da iki nev’dir. ‹cmâlî ve tafsîlî.

a) ‹cmâlî delîl: Her selîm akl sâhibinin kabûl etdiği üzere, selef mezhebinin hak olmas› dört esâs üzere meydâna ç›kar.

Birinci esâs: Âh›retde kullar›n en iyi âk›bete erişmeleri için hâllerinin ›slâh›n› en iyi bilen Resûlullahd›r “sallallahü aleyhi ve sellem”. Çünki âh›retde fâide ve zarar verecek şeyleri, tabîbin bildiği gibi tecribe ile bilmeğe imkân yokdur. Zîrâ tecribî ilmler, tekrâr tekrâr gözlenerek kazan›-

l›r. Âh›retden dünyâya kim ç›k›p geldi de, o âlemde gördüğü ve anlad›ğ›

fâideli ve zararl› şeyleri bize haber verdi? Bunlar akl ile anlaş›lamaz.

Çünki akllar, âh›ret âlemini idrâkden âcizdir. Akll› olanlar›n hepsi, akl›n,

öldükden sonras› için yol gösteremediğini, günâhlar›n nas›l bir zarar, tâ’atlerin ne şeklde fâide vereceğini anl›yamad›ğ›n›, bilhâssa şerî’atlerde vârid olan s›n›rl› ve tafsîlâtl› haberleri anl›yamad›ğ›n›, i’tirâf etmişlerdir. Aklî

sebeblerle bilinmesi mümkin olmayan hâdiseleri, mâzîde ve istikbâlde olacak gaybî işleri, ancak akl›n ötesindeki bir kuvvet olan nübüvvet nûru ile

idrâk olunduğunu bütün akl sâhibleri ikrâr etmişlerdir.

Bizden önce geçmiş olan ümmetler ve hikmet sâhibleri bunda

müttefikdirler. Nerede kald› ki, ilmlerini nübüvvet nûrundan alan ve bu kaynakdan başka her kaynağ› kusûrlu gören velî ve râsih ilmli âlimler ikrâr etmesin.

‹kinci esâs: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” kullar›n dünyâda ve âh›retdeki salâh› için kendisine vahy olunan her şeyi bildirmiş, hiç

birini saklamam›ş, halkdan gizli, kapal› b›rakmam›şd›r. Çünki kendisi

bunun için gönderilmiş ve bunun için âlemlere rahmet olmuşdur. Halka

teblîgde hiçbir töhmet alt›nda kalmam›şd›r. Hâl ve hayât›n›n bütün karîneleri bu hakîkati bildirmekde ve insanda zarûrî bir bilgi hâs›l etmekdedir. Bu karîneler:

1– Halk›n ahvâlini ›slâha olan h›rs›,

2– Halk› dünyâ ve âh›ret se’âdetine irşâd etmekdeki aşk›,

3– Halk› Cennete ve Allahü teâlân›n r›zâs›na yaklaşd›ran şeylerden

hiç birini terk etmeden, onlara yol göstermesi, bunlar› emr etmesi ve teşvîkde bulunmas›,

4– Cehenneme götürecek ve Allahü teâlân›n gadab›na sebeb olacak şeylerden sak›nd›rmas› ve onlar› bu işleri yapmakdan nehy etmesidir.

Bütün bunlara ilm ve amelde riâyet edilir.

Üçüncü esâs: Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” sözlerini en

iyi anlayan, hakîkatine ve inceliklerine en iyi vâk›f olan, içindeki s›rlar› en

iyi idrâk eden, vahyi ve tenzîli müşâhede eden, muâs›r› olan, sohbetinde bulunan, hattâ gece-gündüz ondan ayr›lmayan, sözlerinin ma’nâlar›-

n› anlamak, o sözlerle amel etmek ve kendilerinden sonrakilere nakl etmek için ve sözlerini dinlemek, anlamak, h›fz etmek ve yaymak için kollar›n› s›vayan Eshâb-› kirâmd›r. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâb›n›, sözlerini dinlemeğe, anlamağa, ezberleyip yaymağa teşvîk etmişdir. Bu husûsda, (Benim sözümü işitip kavrayan, işitdiği gibi edâ

eden kimseyi Allahü teâlâ ni’metlendirsin) buyurmuşdur.

Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâb›ndan dînin emrlerini gizlemekle ithâm eden birinin olduğunu bir bilseydim. Hâşâ! Nübüvvet makâm› bundan münezzehdir. Veyâ Eshâb-› kirâm Resûlullah›n

kelâm›n› anlamamakla ve maksad›n› idrâk etmemekle ithâm olunur mu?

Ve anlad›kdan sonra onu gizlemekle ve s›r olarak tutmakla ithâm olunur

mu? Veyâ onlar, Resûlullah›n emr ve nehylerini anlay›p, mükellef olduklar›n› bildikleri hâlde, kibr sebebiyle Ona muhâlefet ve amel yönünden Resûlullaha inâd etmekle ithâm olunurlar m›? Bu ithâmlar akll› bir kimsenin akl›n›n alamayacağ› şeylerdir.

Dördüncü esâs: Eshâb-› kirâm “aleyhimürr›dvân” kendi zemânlar›nda, ömrlerinin sonuna kadar halk› bu gibi işlerde [müteşâbih sözlerde]

araşd›rma, inceleme yapmağa, te’vîle, tefsîre kalk›şmalar›na izn vermediler. Hattâ bu mevzu’lara dalanlar›, bu gibi şeylerden süâl soranlar›, dahâ sonra anlat›r›m diyenleri azarlam›şlard›r.

Eshâb-› kirâm, müteşâbih sözler hakk›nda konuşmağ›, araşd›rmağ›, dînî hükmlerin anlaş›lmas›nda yard›mc› olacağ›n› düşünselerdi, elbette gece-gündüz kendilerini bu işe verirlerdi. Âilelerini, çocuklar›n› da

teşvîk ederlerdi. Bu mevzu’daki esâslar› te’sîs edip, kanûnlar›n› aç›klamak için, ferâiz ve mîrâs taksîmi ile alâkal› konularda koyduklar› kâidelerin hâz›rlanmas›nda kollar› s›ğad›klar›ndan dahâ fazla kollar›n› s›ğarlar,

ya’nî çok çal›ş›rlard›.

Kesin olarak bilmeliyiz ki, bu dört esâsdan anlaş›ld›ğ› üzere, hak

olan, Eshâb-› kirâm ve tâbi’înin “rad›yallahü anhüm ecma’în” dedikleri,

doğru olan yine onlar›n görüş ve fikrleridir. Özellikle Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” onlar› medh etmekdedir:

(‹nsanlar›n en hayrl›s› benim zemân›mda bulunanlard›r. Sonra

bunlar›n arkas›ndan gelenler, sonra bunlar›n arkas›ndan gelenlerdir)

ve (Ümmetim yetmiş küsûr f›rkaya ayr›lacakd›r. ‹çlerinden biri kurtulacakd›r) buyurmuşdur. Onlar kimlerdir? diye sorduklar›nda, (Ehl-i

sünnet vel-cemâ’at) buyurmuşlard›r. Ehl-i sünnet ve cemâ’at nedir, diye sorduklar›nda, (Şimdi Benim ve Eshâb›m›n yolunda olanlard›r) buyurmuşlard›r.

b) Tafsîlî Delîl: Dahâ önce, hak olan selefin mezhebidir demişdik.

Müteşâbih haberlerin zâhirî ma’nâlar›nda avâm› yedi vazîfe ile vazîfelendiren selef mezhebidir. Her vazîfenin hak olduğuna delîl olan burhân›n›

da birlikde zikr etmişdik.

Keşki bilseydim muhalefet eden [bu yedi sözden] hangi sözümüze

muhâlefet ediyor?

Avâm›n üzerine vâcib olan, Allahü teâlây› teşbîhden ve cismlere benzetmekden münezzeh k›lmakd›r şeklinde olan birinci sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, Peygamber efendimizin murâd etdiği ma’nâda kavl-i şerîflerine îmân edip, tasdîk etmekdir şeklindeki

ikinci sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, müteşâbih ma’nâlar›n hakîkatini

idrâkden aczini i’tirâf etmekdir şeklindeki üçüncü sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, müteşâbihât hakk›nda süâl sormakdan ve tâkatinin ötesinde olan şeylere dalmamakd›r şeklindeki dördüncü sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, zâhirî ma’nâlar›, ziyâde, noksan, cem’

ve tefrîk yaparak değişdirmekden dilini tutmakd›r, şeklindeki beşinci

sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, kalbini Allahü teâlân›n zikrinden ve

aczi ile birlikde Allahü teâlây› düşünmekden geri durmakd›r, çekinmekdir şeklindeki alt›nc› sözümüze mi? Zîrâ onlara, “Hâl›k› değil, mahlûklar› düşününüz” denilmişdi.

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, Peygamberler, velîler, râsih ilmli âlimler gibi ma’rifet ehline teslîm olmakd›r, şeklindeki yedinci sözümüze mi?

Bunlar öyle işlerdir ki, beyânlar› burhânlar›d›r. Hiç bir temyîz ehli onu

inkâr edemez. Nerede kald› ki, âlimler ve akl sâhibleri onu inkâr etsinler.

Çünki bunlar aklî delîllerdir.

B– NAKLÎ BURHÂNLAR:

Selef mezhebinin hak olduğu delîller ile sâbitdir. Bunun aksi bid’atdir. Bid’at de kötülenmişdir, sap›kl›kd›r. Avâm›n te’vîli ve âlimlerin avâm

ile birlikde te’vîle dalmalar› çirkin bid’atdir ve sap›kl›kd›r. Bid’atin tersi

ya’nî te’vîl yapmakdan çekinmek (keff) de medh edilmiş bir sünnetdir.

(Sünnet-i mahmûdedir)

Burada üç esâs vard›r:

1– Müteşâbih haberlerin ma’nâ ve hakîkat›n› araşd›rmak, soruşdurmak bid’atdir.

2– Her bid’at mezmûmdur, çirkindir.

3– Bid’at kötü ise, tersi, eskiden beri yerleşmiş, beğenilen sünnetdir.

Bu üç esâsdan herhangi bir şey hakk›nda tart›şmak, münâkaşa etmek mümkin değildir. Bunun kabûlü, selef mezhebinin hak olduğunu gösterir.

Süâl: Bid’ati çirkin kabûl etmeyen veyâ araşd›rma ve soruşdurmay› bid’at kabûl etmeyen kimseye nas›l cevâb verirsiniz? Yukar›daki esâslardan üçüncüsü, aç›k olduğu için, tart›şma yap›lmaz ise de, birinci ve ikinci esâslarda münâkaşa mümkindir.

Cevâb: Bid’atin çirkin olduğu hakk›ndaki birinci esâs üzerine delîl, bütün ümmetin bid’atin kötü olduğunda, bid’at sâhibini zecr etmekde ve

bid’at sâhibi olarak tan›nan kimseyi ayblamakda müttefik olmalar›d›r. Bu,

şerî’atde, zanna mahâl olmadan, zarûrî olarak bilinmekdedir. Resûlullah›n

“sallallahü aleyhi ve sellem” bid’ati kötülemesi, tevâtür ile bildirilmişdir. Bu

haberler her ne kadar ayr› ayr› tek baş›na bir şahsa isnâd olunsa da, toplam› i’tibâr› ile insanda kat’î bir kanâ’at hâs›l edecek kuvvetdedir.

Meselâ, hazret-i Alînin “rad›yallahü anh” şecâ’ati, Hâtem-i tâînin cömerdliği, Resûlullah›n Âişe vâlidemizi sevmesi ve bunun benzerleri bir kişinin haber vermesiyledir. Ancak bunlar›n tek baş›na verdiği haberler, tevâtür hükmüne dâhil olmasa da, çoklukda bir dereceye ulaşd› ki, nakl

edenlerin hiç birine yalan isnâd› mümkin değildir. Bu haberlerin bir araya getirilmesi hâlinde kat’î bir bilgi ifâde eder.

1– (Benden sonra benim ve râşid halîfelerimin yolunda gidiniz.

Bu yolu az› dişlerinizle bir şeyi tutar gibi tutunuz. Sonradan ç›kar›lm›ş şeylerden uzak kal›n›z. Çünki sonradan ihdâs edilen her şey

bid’atdir. Her bid’at dalâletdir. Dalâlete düşen de Cehennemdedir).

2– (Bana ve Eshâb›ma uyunuz! Bid’at ç›karmay›n›z. Sizden öncekiler dinde bid’at ihdâs etdikleri, Peygamberlerinin sünnetlerini terk

edip, kendi görüşlerine uyduklar› için helâk olmuşlard›r. Bu sebeble hem kendileri doğru yoldan sapm›şlar, hem de başkalar›n› sapd›rm›şlard›r).

3– (Bir bid’at sâhibinin ölümü ile islâma feth [kap›s›] aç›l›r).

4– (Bid’at sâhibine sayg› gösteren, islâm dînini y›kmağa yard›m

etmiş olur).

5– (Allah r›zâs› için bir bid’at sâhibinden yüz çevirenin kalbini

Allahü teâlâ emniyyet ve îmân ile doldurur. Bir bid’at sâhibini azarlayan› Allahü teâlâ yüz derece yükseltir. Bir bid’at sâhibine selâm veren, onu güler yüzle karş›layan, Muhammed aleyhissalâtü vesselâma

nâzil olan› küçümsemiş olur).

6– (Allahü teâlâ bid’at sâhibinin orucunu, nemâz›n›, zekât›n›,

hacc›n›, umresini, cihâd›n›, sarf ve adlini kabûl etmez. Okun yaydan

ç›kd›ğ› ve k›l›n hamurdan ç›kd›ğ› gibi, kolayca islâmdan ç›kar).

Bu ve benzeri çok say›da hadîs-i şerîf, bid’atin kötü olduğuna zarûrî bir ilm hâs›l eder.

Süâl: Bid’atin kötü olduğunu bu aç›klamalarla kabûl etdik. Fekat ikinci esâsda bildirilen, “her bid’at kötüdür” sözüne delîl nedir? Çünki bid’at,

sonradan ortaya ç›kan her şeyden ibâretdir. O hâlde imâm-› Şâfi’î “rad›-

yallahü anh” niçin “Terâvîhi cemâ’atle k›lmak bid’atdir, ama bid’at-i hasenedir” demişdir?

Fakîhlerin, f›kh›n teferruât›na dalmalar› ve teferruât hakk›nda münâzara yapmalar›, ayr›ca mücâdele ve ilzâm fenninden olan nakz, kesr,

va’z ve terkîbin fesâd› ve benzerlerini ortaya ç›karmalar›, bütün bunlar

bid’at değil midir? Sahâbe-i kirâmdan bunun gibi şeyler bildirilmemişdir.

Bunlar, çirkin bid’atlerin sünnet-i me’sûreyi kald›rmad›ğ›na delîldir. Elbette bunlar›n sâbit olan sünneti kald›rd›ğ›n› kabûl etmeyiz, ama bunlar

sonradan ihdâs edilmişler, ortaya ç›kar›lm›şlard›r.

Eshâb-› kirâm ve tâbi’în gibi bu ümmetin evvel gelenleri, ya dâha

mühim işlerle meşgûl olduklar›ndan veyâ birinci asrda kalbleri şek ve tereddüdlerden selâmetde olup, ihtiyâc duymad›klar›ndan, sonradan ihdâs

edilen bu konulara dalmad›lar. Sonradan ortaya ç›kan şahsî görüş ve

bid’atleri iptâl etmek, bu da’vâda olanlar› susdurmak için, sonra gelen

âlimler bu konuya dalma ihtiyâc› duymuşlard›r.

Cevâb: Mezmûm olan bid’atin kadîm olan bir sünneti kald›rmad›-

ğ›na dâir söyledikleriniz doğrudur. Fekat, sonradan ç›kar›lanlar, Resûlullah sünnetinden ve Eshâb›n tutduklar› yoldan farkl› olduklar› için bid’atdir. Zîrâ Eshâb-› kirâm›n sünneti bu konulara dalmağa mâni’ olmak, süâl soran› azarlamak ve bu mes’elelerden süâl kap›s›n› açan› şiddetle

te’dîb ve men’ etmekdi. Avâm›, aralar›nda şâyi’ ve mütevâtir olmayan şeylerde, müşkillere düşürmekden çekinirlerdi.

Tâbi’înden eser nakl edenlerce, Sahâbeden tevâtür ile nakl edilen

münferid haberler s›hhat bulmuşdur. Selefin hâl ve hareketleri, şek ve

şübhenin yol bulmad›ğ› delîllerdir. Nitekim onlar›n ferâiz mes’elelerine

dalmalar›, f›khî vak’alar hakk›ndaki meşveretleri, tevâtür hâlini alm›şd›r. Şübhenin yol bulmad›ğ› münferid haberlerin toplanmas›yla bir ilm hâs›l oldu.

Nitekim hazret-i Ömer “rad›yallahü anh” iki müteşâbih âyetin ma’nâs›n› soran bir kimseye kamç›s›n› kald›rm›şd›r. Yine hazret-i Ömer “rad›yallahü anh”

halîfe iken, “Kur’ân-› kerîm mahlûk mudur, değil midir” diye soran bir kimseyi, teaccüb ederek elinden tutup, ilm kap›s› olan hazret-i Alîye “rad›yallahü anh” götürdü ve yâ Ebel Hasen! Dinle bak! Bu adam ne diyor, dedi.

Hazret-i Alî, ne diyor, ey Emîr-el-mü’minîn! dedi. Adam, kendisine Kur’ân-› kerîmin mahlûk olup olmad›ğ›n› sordum, dedi. Hazret-i Alînin “rad›yallahü anh” bu soruya çok can› s›k›ld›. Baş›n› eğdi, düşünceye dald›.

Sonra baş›n› kald›rd› ve:

— Âh›r zemânda bu sözden çok konuşulacakd›r. Eğer ben senin gibi bunun vâlîsi olmuş olsayd›m, elbette boynunu vururdum, dedi.

Bu hâdiseyi Ahmed bin Hanbel “rahimehullah” Ebû Hüreyreden

“rad›yallahü anh” rivâyet etmişdir. Bu söz, hazret-i Alînin, hazret-i Ömer

ve Ebû Hüreyrenin “rad›yallahü anhüm” yan›nda iken söylediği sözdür. Bu

süâle ne hazret-i Ömer, ne hazret-i Alî ve ne de bu haberin ulaşd›ğ› her

hangi bir Sahâbî hiç bir cevâb vermemişlerdir. Hazret-i Alî “rad›yallahü anh”

bu süâlin dînî bir mes’ele ve Allahü teâlân›n kelâm›ndaki hükmleri öğrenmek, bilmek olmad›ğ›n› anlam›şd›r. Süâli soran›n, emr ve yasaklara âid

hükmlerin delîlleri ondan al›nan, Resûl aleyhisselâm›n s›dk›na delâlet

eden mu’cize olan Kur’ân-› kerîmin s›fat›n› bilmeği istemediğini bilmişdir.

Bu süâli sorana Alî “rad›yallahü anh” bu kadar şiddet gösterdiğini aç›kl›yal›m:

Hazret-i Alînin “rad›yallahü anh” firâsetine, ileri görüşlü olmas›na bir

bak ki, bu süâlin ileride fitneye yol açacağ›n› önceden anlad›. Kur’ân-› kerîmin mahlûk olup olmama mes’elesinin fitne zemân› olan âh›r zemânda yay›lacağ›n›, Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” işâret buyurmalar›ndan anlam›şd›. Bunun için, hazret-i Alî “rad›yallahü anh”, “Ben vâlî olsayd›m onun boynunu vururdum” şeklinde şiddetli bir ifâde kullanm›şd›r.

Vahye ve Kur’ân-› kerîmin indirilişine şâhid olup, dînin s›rlar›na ve hakîkatine muttali’ olan ve haklar›nda Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem”,

(Ben Peygamber olarak gönderilmemiş olsayd›m, Ömer Peygamber olarak gönderilirdi) ve (Ben ilmin şehriyim, Alî kap›s›d›r) buyurduğu zâtlar

bu gibi süâl soranlar› azarlad›. Sonra gelen kelâm ve mücâdele düşkünleri, haklar›nda (Uhud dağ› kadar alt›n sadaka verseler de, onlardan birinin bir müd sadaka sevâb›na, hattâ yar›s›na ulaşamazlar) buyurulan Eshâb-› kirâm›n, “Hak ve doğru olan, böyle süâlleri kabûl edip gerekli cevâb› vermeleri ve münâkaşa kap›s›n› açmalar› gerekirdi. Soran hakl› idi. Hazret-i Ömer ve Alî “rad›yallahü anhümâ” bât›l üzere idiler” demekdedirler.

Heyhât, demircileri meleklerle k›yâsa kalk›şan, kelâm ve mücâdele

düşkünlerini hulefâ-i râşidîne ve selef-i sâlihîne tercîh edenler, tahsîlden [ilmden] ne kadar uzak, dinden ne kadar mahrûm kimselerdir. Böylece bu

bid’atin, selefin sünnetine muhâlif olduğu kat’î olarak ortaya ç›kmakdad›r.

Fakîhlerin f›kh›n teferru’ât› ve tafsilât›na dalmalar› gibi değildir. Bu konuya dalanlar› men’ etdikleri görülmemişdir. Hattâ ferâiz mes’eleleri üzerinde dikkatle durmuşlard›r. F›kh›n derinliklerine dalman›n câiz olduğunu anlad›k. Fekat mücâdele ilmindeki bid’atler tahsîl ehli yan›nda kötü bid’atdir.

Bunun kötülüğünü (‹hyâ-ül ülûm) kitâb›m›z›n (akâid) k›sm›nda bildirdik.

Sonra gelen âlimlerin münâzara ve münâkaşalar›ndan maksad,

şer’i şerîfin kaynaklar›ndan araşd›r›p almağa yard›m ise ve ahkâm› bilmek,

anlamak ise, bu selefin sünnetine uygundur. Zîrâ onlar ferâiz ile alâkal› dede mes’elesinde; ana, zevc ve baban›n mîrâs›nda ve benzeri f›kh mes’elelerinde meşveret ve münâzara etdikleri nakl edilmişdir. [Dede ile ana-baba bir veyâ baba bir kardeşin bir arada olmas› hâlinde hisseleri nass olarak aç›klanmam›şd›r. Hattâ ‹bni Mes’ûd “rad›yallahü anh”, “Müşkillerinizi bizden sorun, fekat dede mes’elesini sormay›n buyurmuşdur. Ömer bin

Hattâb “rad›yallahü anh”, “Dede ile kardeşin bir arada olmas› hâlinde, mîrâs için hükm vermekde en cesûr olan›n›z, Cehenneme karş› en cesâretli

olan›n›zd›r” buyurmuşdur. Alî bin Ebî Tâlib “rad›yallahü anh”, “Cehenneme girmek kimi sevindirirse, dede ile kardeş aras›nda [mîrâs için] hükm

versin” buyurmuşdur.J

Ebû Bekr, Abdüllah bin Abbâs, Abdüllah bin Ömer ve Eshâb-› kirâm›n “aleyhimürr›dvân” bir k›sm›, kardeşler, dede ile birlikde olunca, mîrâs alamaz demişlerdir. ‹mâm-› a’zam›n ictihâd› da böyledir.

Eshâb-› kirâm›n ve tâbi’înin çoğu ve hakk›nda (Ferâizi en iyi bileniniz Zeyddir) buyurulan Zeyd bin Sâbit “rad›yallahü anh” da, “Kardeşler dede ile birlikde olunca, mîrâs al›rlar. Ancak dede, mal›n üçde birinden

veyâ muhâsemeden hangisi çok ise onu al›r” buyurmuşlard›r. ‹mâm-›

Mâlik, imâm-› Şâfi’î, imâm-› Ahmed bin Hanbel ile Ebû Yûsüf ve imâm-›

Muhammedin ictihâdlar› da böyledir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

ALTINCI VAZÎFE: KEFF

 Allahü teâlân›n s›fatlar›ndan insanlara benzetme tehlükesi olanlar (el, ayak, yüz, istivâ, fevk, ...) hakk›nda konuşmamakdan başka, üzerinde düşünmekden keff etmek, kendini al›koymakd›r. Dili süâl sormakdan,bu mevzu’da tasarruf etmekden tutmak vâcib olduğu gibi, bât›n›, kalbide bu mevzu’ ile meşgûl olmakdan geri çekmek vâcibdir. 

Bu, vazîfelerin en ağ›r› ve en şiddetlisidir. Ayn› zemânda vâcibdir. Âciz, kötürüm kimsenin, her ne kadar tabî’ati denize dal›p, inci ve cevherleri ç›karma isteği olsa da, bunlara kavuşmakdan âciz olduğunu bilmekle berâber, cevherlerin güzelliğine kap›lmadan, aczine bakmal›, tehlükelerini göz önünde tutarak denize dalmamal›d›r. Ayr›ca o cevherleri kaçm›ş bilmeli, ancak dünyâ ma’îşetindeki genişlik ve bolluğu kaç›racağ›n›, hâlbuki bu cevherler olmadan da yaşanacağ›n› düşünmelidir. Yok eğer cevherlere kavuşay›m derken boğulur veyâ timsâhlara lokma olursa, asl olan hayâtını kaybetmiş olur.

Süâl: Bir kimse, kalbini bu düşünceden geri çekemiyor ve kendisini, bu konuya muttali’ olmakdan, incelemekden al›koyam›yorsa, bunun yolu nedir?

Cevâb: Bunun yolu, kendisini Allahü teâlâya ibâdetle, nemâzla,Kur’ân-› kerîm okumakla ve zikr ile meşgûl etmekdir. Bunları yapamazsa, lügat, nahv, hat, t›b, f›kh gibi, bu konularla münâsebeti olmayan ilmler ile meşgûl olmal›d›r. Bunlar› da yapamazsa, çiftcilik, dokumac›l›k gibi bir san’at veyâ meslek ile meşgûl olmal›d›r. Hattâ oyun ve eğlence ile meşgûl olmal›d›r. Bunlar›n hepsi, o uçsuz, bucaks›z, derin, tehlükesi ve zarar› büyük denize dalmakdan hayrl›d›r. Avâm›n beden ile alâkal› bir günâh ile meşgûl olmas›, belki de ma’rifetullaha âid bir konuya dalmakdan dahâ az zararl› olur. Çünki günâh işlemenin sonu nihâyet f›sk olur. Hâlbuki bu konulara dalman›n sonu şirkdir. Elbette Allahü teâlâ şirki afv etmez. Ama şirkden başkas›n› dilediği kimse için afv eder.

Süâl: Avâmdan biri, dînî i’tikâdlarda nefsini ancak delîllerle teskîn ediyorsa, delîlleri bildirmek câiz midir? Eğer câiz ise, o zemân bu konuda düşünmeğe ve incelemeğe ruhsat verilmiş olur. Bu durumda âmî, ya’nî

âlim olm›yan ile âlim aras›nda ne fark vard›r?

Cevâb: Allahü teâlây› tan›mas›na, birliğine, Resûlullah›n s›dk›na ve

âh›ret gününe âid olmak üzere dört konudaki delîlleri dinlemesine izn verilir. Ancak iki şartla:

1. Kur’ân-› kerîmdeki delîllerden başka delîl getirmemek,

2. Ancak görünen, zâhirî ma’nâlar üzerinde durmak, mücâdele etmemek, sathî olarak tefekkür etmek. Çok geniş ve derin tefekkür etmemek. Bu bahsde çok derinliklere girmemek.

Avâm›n dört konuda Kur’ân-› kerîmden delîl dinlemesine izn verilmişdi. Bu dört konuya âid Kur’ân-› kerîmdeki delîller:

1– Allahü teâlây› tan›mak hakk›ndaki delîller:

a) Yûnüs sûresi, otuzbirinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Ey habîbim, de ki: Sizlere gökden ve yerden kim r›zk veriyor?

Veyâ gözlere ve kulaklara [onlar› yaratmağa] kim kâdir olabilir? Ölüden diriyi kim ç›kar›yor, diriden ölüyü kim ç›kar›yor? [Yaratma] işini

kim idâre ediyor? [Onlara bu süâlleri sorduğunda “bütün bunlar›] Allah

[yap›yor]” diyecekler) buyurulmakdad›r.

b) Kaf sûresi, alt›nc› âyet-i kerîmeden onuncu âyet-i kerîmesine kadar. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen, (Üstlerindeki göğe bakmazlar m› ki,

onu nas›l binâ etmiş ve nas›l donatm›ş›z? Onda hiç bir çatlak yokdur.

[Gök yükseltilmiş ve y›ld›zlarla donat›lm›şd›r.] Yeryüzünü döşedik ve ona

sâbit dağlar koyduk. Orada gönül açan her türden [bitkiler] yetişdirdik. Allaha yönelen her kula gönül gözünü açmak ve ibret vermek için

[bütün bunlar› yapd›k]. Gökden bereketli bir su indirdik. Onunla bağçeler ve biçilecek dâneler bitirdik. [Yağmurla bağçeleri ve ekinleri yetişdirdik.] Kula r›zk olmas› için birbirine girmiş küme küme tomurcuklar› olan uzun boylu hurma ağaçlar› yetişdirdik) buyurulmakdad›r.

c) Abese sûresi, yirmidördüncü âyet-i kerîmeden otuzbirinci âyet-i

kerîmesine kadar. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen, (‹nsan, ald›ğ› besinlere bir baks›n! Biz suyu [gökden] bol bol nas›l boşaltd›k. Sonra toprağ› bir yar›şla nas›l yard›k. Kendinize ve hayvanlar›n›za bir besin ve fâide olmas› için [yeryüzünde] ekinler, üzüm bağlar›, yoncalar, zeytinler,

hurmalar, iri ve s›k ağaçl› bağçeler, meyveler ve çay›rlar bitirdik) buyurulmakdad›r.

d) Nebe’ sûresi, alt›nc› âyet-i kerîmeden onalt›nc› âyet-i kerîmeye

kadar olan âyet-i kerîmeler. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen, (Yeryüzünü

beşik, dağlar› direk k›lmad›k m›? Sizleri çift çift yaratd›k. Uykunuzu

bir dinlenme k›ld›k. Geceyi örtü olarak, gündüzü [ma’îşetinizi te’mîn

etmeniz için] kazanma zemân› yapd›k. Üstünüzde yedi kat sağlam gökyüzü binâ etdik. [Oraya] parlak kandiller asd›k. Size tohumlar, bitkiler, ağaçlar› sarmaş dolaş olmuş bağlar ve bağçeler yetişdirmek için

üst üste y›ğ›l›p s›k›şan bulutlardan şar›l şar›l akan sular indirdik) buyurulmakdad›r.

(Cevâhir-ül Kur’ân) kitâb›m›zda buna benzer beşyüze yak›n âyet-i

kerîme toplad›k. ‹nsanlar, yarat›c› olan Allahü teâlân›n celâl ve azametini

kelâmc›lar›n sözü ile değil, yukar›daki âyet-i kerîmelerin delâleti ile bilmeleri lâz›m gelir. Kelâmc›lar şöyle diyorlar: S›fatlar hâdisdir. Ya’nî sonradan

yarat›lm›şd›r. Cevherler de hâdis olan s›fatlardan hâlî olmad›klar› için, onlar da hâdisdir. Sonra hâdis bir ihdâs ediciye muhtâcd›r. Bu taksîmât, mukaddimeler ve bunlar›n resmî delîllerle isbât›, avâm›n kalblerini kar›şd›rmakdad›r. Ama Kur’ân-› kerîmde, ma’nâs›, maksad› kolayca anlaş›lan zâhirî delîller onlar› iknâ’ etdirir, nefslerini sâkin k›lar ve kalblerinde kat’î i’tikâdlar›

yerleşdirir.

2– Allahü teâlân›n birliğine delîller: Avâm›n iknâ’ olacağ› Kur’ân-›

kerîmdeki delîller şunlard›r:

a) Enbiyâ sûresi, yirmiikinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Eğer gökde ve yerde ilâhlar olsayd›, yer ile gök [bunlar›n nizâm›] kesinlikle bozulurdu) buyurulmakdad›r. Zîrâ bir işin idâresi için iki veyâ dahâ fazla idârecinin olmas›, o işin bozulmas›na sebebdir.

b) ‹srâ sûresi, k›rkikinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen,

(De ki: Eğer dedikleri gibi Onunla [ya’nî Allahü teâlâ ile] birlikde başka ilâhlar da olsayd›, o takdîrde bu ilâhlar, Arş›n sâhibi olan Allaha

ulaşmak için çâreler arayacaklard›) buyurulmakdad›r.

c) Mü’minûn sûresi, doksanbirinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Allah evlâd edinmemişdir. Onunla berâber hiçbir ilâh da

yokdur. Eğer olsayd›, her ilâh kendi yaratd›ğ›n› sevk-ü idâre eder. Bir

gün mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalard›) buyurulmakdad›r.

3– Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” s›dk› ile alâkal›

delîller:

a) ‹srâ sûresi, seksensekizinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede

meâlen, (De ki: And olsun, bu Kur’ân›n bir benzerini ortaya koymak

üzere insanlar ve cinnîler bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya getiremezler) buyurulmakdad›r.

b) Yûnüs sûresi, otuzsekizinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede

meâlen, (... Onun benzeri bir sûre getirin) buyurulmakdad›r.

c) Hûd sûresi, onüçüncü âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Yoksa, “Onu [Kur’ân›] kendisi uydurdu”mu diyorlar? De ki:

Eğer doğru [söyliyor] iseniz, Allahdan başka çağ›rabildiklerinizi [yard›ma] çağ›r›n da, siz de onun gibi uydurulmuş on sûre getirin) buyurulmakdad›r.

4– Âh›ret günü ile alâkal› delîller:

a) Yasîn sûresinin yetmişsekiz ve yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmelerinde meâlen, buyuruldu ki: (Şu çürümüş, un olmuş kemikleri kim

diriltecek, diyor. Sen de ona de ki: Yine onlar› evvelce yaratm›ş olan

diriltecekdir).

b) K›yâmet sûresinin otuzalt›nc› âyet-i kerîmeden k›rkikinci âyet-i kerîmeye kadar olan âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: (‹nsan kendisini baş›boş b›rak›lm›ş m› san›yor? O dahâ önce ileri f›rlat›lan bir

parça menîden değil midir? Sonra kan p›ht›s› oldu. ‹şte insan› bundan yaratd› ve a’zâs›n› düzenledi. Ondan erkek, dişi çiftler yaratd›.

Bunlar› yapan›n ölüyü diriltmeğe gücü yetmez mi?)

c) Hac sûresi, beşinci ve alt›nc› âyet-i kerîmeleri. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: (Ey insanlar! Eğer yeniden dirilmekden

şübhede iseniz, şunu bilin ki, biz sizi toprakdan, sonra nutfeden, sonra p›ht›laşm›ş kandan, sonra hilkati belli belirsiz bir lokma et parças›ndan yaratd›k. Sonra [kudretimizi] aç›kca gösterelim diye dilediğimizi bir süreye kadar rahmlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek olarak d›şar› ç›kar›r›z. Sonra güçlü çağ›n›za ulaşman›z için [sizi büyütürüz]. ‹çinizden kimi vefât eder, yine içinizden kimi de ömrün en verimsiz çağ›na kadar götürülür; tâ ki her şeyi bilen bir kimse oldukdan sonra bir şey bilmez hâle gelsin. Sen, yeryüzünü de kupkuru ve ölü bir

hâlde görürsün; fekat biz, üzerine yağmur indirdiğimizde o, k›p›rdan›r, kabar›r ve her çeşidden iç aç›c› bitkiler verir.) ve (Çünki; Allah, hakk›n tâ kendisidir. O, ölüleri diriltir; yine O, her şeye hakk›yla kâdirdir).

Kur’ân-› kerîmde buna benzer âyet-i kerîmeler çokdur. Bunun üzerine ziyâde etmeğe lüzûm yokdur.

Süâl: Mütekellimînin [kelâmc›lar›n] i’timâd etdikleri, dayand›klar›

ve nas›l delâlet etdiğini aç›klad›klar› delîller de işte bunlard›r. Kelâmc›lar›n delîllerinin avâma aç›klanmas›na mâni’ olunuyor da, Kur’ân-› kerîmdeki delîllerin aç›klanmas›na mâni’ olunmamas›n›n sebebi nedir? Hâlbuki bu delîllerin her biri akl ile bulunacak, dikkatli düşünerek idrâk olunacak şeylerdir. Eğer avâma inceleme, düşünme kap›s› aç›lacaksa, şarts›z

olarak aç›ls›n veyâ nazar ve istidlâl yolu başdan kapat›ls›n, onlar da delîllere dayanmadan taklîdcilik ile mükellef tutulsun, denilirse:

Cevâb: Delîller, avâm›n gücünün d›ş›nda olan tedkîk ve tefekküre

ihtiyâc olmas›na ve aç›k olup re’y sâhibinin ilk bak›şda hemen anlamas›na göre ikiye ayr›l›r. Bütün insanlar aç›k olan delîlleri kolayca anlarlar ve

bunlarda tehlüke yokdur. Tedkîke ihtiyâc› olanlar ise, avâm›n kapasitesi d›ş›ndad›r. Kur’ân-› kerîmdeki delîller g›dâ gibidir. Bu delîllerden herkes fâidelenir. Mütekellimînin [kelâmc›lar›n] delîlleri ise, ilâc gibidir. Ba’z›

insanlar fâide görür, çoğunluğu zarar görür. Dahâ doğrusu Kur’ân-› kerîmin delîlleri su gibi olup, süt çocuğu da, kuvvetli insanlar da fâidelenir.

Diğer delîller ise, kuvvetli kimselere ba’zan fâide veren yemek gibidir. Bununla ba’z› insanlar hastalanabilirler. Bu yemekden süt çocuklar› hiç fâidelenemezler. Bunun için diyoruz ki, Kur’ân-› kerîmin delîllerini, sâdece

aç›k kelâm gibi dinlemeli, sathî olarak münâzara müstesnâ, tart›şmaya girmemeli, incelemeye, araşd›rma yapmağa lüzûm görmemelidir.

Herkes taraf›ndan aç›kca bilinmekdedir ki, bir şeyi ilk def’a yapan, onu tekrâr bir dahâ yapabilir. Nitekim Rûm sûresinin, yirmiyedinci

âyet-i kerîmesinde meâlen, (Önce mahlûkunu yarat›p, [ölümden] sonra bunu [yaratmağ›] tekrarlayan Odur ki, bu Onun için pek kolayd›r)

buyurulmakdad›r. Bir evde iki idâreci olursa düzen bozulur. Nerede kald› ki, bütün âlem iki idârecinin elinde bozulmas›n.

Yaratan yaratd›klar›n› bilir. Nitekim Mülk sûresinin, ondördüncü

âyet-i kerîmesinde meâlen, (Hiç yaratan bilmez mi? O, en ince işleri görüp, bilmekdedir ve her işden haberdârd›r) buyurulmakdad›r.

Kur’ân-› kerîmin delîlleri avâma, her canl› şeyi yaratd›ğ› su mesâbesindedir. Ama kelâmc›lar›n delîlleri avâm›n zihninde istifhâm b›rakan,

araşd›rma gerekdiren, şübhe ve tereddüde sevk eden şeylerdir. Sonra

bunlar› hâl etmekle meşgûl olurlar. Bu da bid’atdir. Zarar›, halk›n çoğunda görülmekdedir. Sak›n›lmas› lâz›m olan bunlard›r. ‹nsanlar›n, kelâmc›-

lar›n sözleriyle zarara düşdükleri görülmekde ve tecribe ile sâbit olmakdad›r. Kelâmc›lar›n sözlerinin yay›lmad›ğ› Eshâb-› kirâm asr› olan birinci asrdan sonra, kelâm san’at› yay›lmağa başlad›. Kelâmc›lar›n delîllerini ortaya koydukdan sonra şerlerin yay›lmas›, insanlar›n gördüğü zarar›n delîlidir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Eshâb-› kirâm

“aleyhimürr›dvân” taksîmât ve tedkîkâtda, huccet bulmakda, mütekellimlerin gitdiği yoldan gitmediler. Bu âcizlikden değildi. Bu yol fâideli bir yol

olsa idi, bu mevzu’ üzerinde ferâiz mes’elelerinden dahâ çok durup,

delîller kayd ederlerdi.

Süâl: Eshâb-› kirâm zemân›nda böyle bir ilme ihtiyâc az olduğundan, bu ilmle meşgûl olmakdan kendilerini al›koydular. Çünki bid’atler,

onlardan sonra zuhûr edince, sonra gelen âlimlerde bu ihtiyâc büyüdü.

Kelâm ilmi bid’at hastalar›na mahsûs bir ilâcd›r. Eshâb-› kirâm zemân›nda bid’at hastal›ğ› az olduğundan, bu ilâc› bulmakda Eshâb-› kirâm›n yard›mlar› az olmuşdur.

Cevâb: ‹ki cihetden cevâb verilir.

Birincisi, ferâiz [mîrâs taksîmi] mes’elelerinde, sâdece vâki’ olan mîrâs hükmlerini aç›klamakla kalmay›p, dünyâ durdukca ihtiyâc duyulacak,

vâki’ olabilecek bütün mes’eleleri vaz’ edip, çözümler getirdiler. ‹leride

vâki’ olmas› mümkin olan mes’eleleri vâki’ olmadan önce tasnîf ve tertîb etdiler. Bu mes’elelere dalmakda zarar olmad›ğ›n› ve hâdiselerin

meydâna gelmesinden önce hükmünü beyân etmekde bir zarar olmad›-

ğ›n› gördüler. Bid’atlerin yok edilmesine gayret göstermek ve nefslerden

silmek dahâ önemlidir. Kelâm ilmini kendilerine san’at edinmediler. Çünki ona dalmakla gelecek zarar, fâidesinden dahâ çokdur. Eğer onlar bu

ilmden sak›nd›rmasalard›, ona dalman›n yasak olduğunu anlatmasalard›, onlardan sonra gelenlerden bu işe dalanlar çok olurdu.

‹kinci cevâb: Eshâb-› kirâm›n, yehûdî ve h›ristiyanlara karş›, Muhammed aleyhisselâm›n Peygamberliğinin isbât›nda ve öldükden sonra

dirilmenin isbât›nda, inkâr edenlere karş› delîl getirmeğe ihtiyâclar› vard›. Akâidin temel kâideleri olan Kur’ân-› kerîmin delîlleri üzerine bir kâide

ziyâde etmediler. Bunlarla iknâ’ olan› kabûl etdiler, iknâ’ olmayanlar›

Kur’ân-› kerîmin delîllerinin yay›lmas›ndan sonra, k›l›ç ve m›zrak ile adâleti sağlad›lar

Aklî mikyâslar›n vaz’›nda ve mukaddimelerin tertîbinde mücâdele

yollar›n›n kayd edilmesi ve o yollar›n ve programlar›n aş›lmas›nda tehlükeye girmediler. Bunlar›n hepsinin fitne eseri ve kar›ş›kl›k kaynağ› olduğunu bildikleri için, Kur’ân-› kerîmin delîlleriyle iknâ’ olmayanlar, ancak

k›l›ç ve m›zrak ile iknâ’ edilebilir, dediler. Allahü teâlân›n beyân›ndan

sonra beyân m› olur? Biz insâf ederek, hastal›ğ›n artmas› ile ilâca ihtiyâc›n da artacağ›n› inkâr etmiyoruz. Asr-› se’âdetden sonra uzun y›llar

geçmiş olmas›n›n, problemlerin meydâna gelmesinde te’sîri vard›r diyoruz.

Tedâvî için iki yol vard›r:

Birinci yol: Delîl ve aç›klamalara dalmakd›r. Bu yolla bir kişi ›slâh

olurken, iki kişi de ifsâd olur. Islâh olanlar akll› kimselerdir. ‹fsâd olan da

eblehler, ahmaklard›r. Zekî, akll› kimselerin az, ahmaklar›n çok olduğu

meydândad›r. Bunun için çok olanlara yard›m etmek evlâd›r.

‹kinci yol: Selef-i sâlihînin yoludur. ‹’tikâda âid ince ve müteşâbih

mes’elelerde sükût etmek, yorum yapmakdan el çekmek ve gerekdiğinde k›rbac, sopa ve k›l›ca başvurmakd›r. Buna az kimse kâni’ olmasa da

çoğunluk bu yol ile iknâ’ olur. Bu yol ile iknâ’ olman›n alâmeti şudur: Savaşlarda kâfir köle veyâ câriye esîr al›n›nca, k›l›ç gölgesi alt›nda müslimân

olduklar› görülmekdedir. Başda kerîh gördükleri bu teslîmiyyet hâli, zemânla, istiyerek kabûl etme hâlini al›r. Başlang›çda şek, şübhe ve riyâ ile

kabûl eder göründükleri müslimânl›klar›, mütedeyyin kimseleri görerek,

onlarla ünsiyet kurarak, Allahü teâlân›n kelâm›n› işiterek, sâlihlerin yüzünü görerek ve haberlerini duyarak, kat’î i’tikâd hâlini al›r. Onlar›n tabî’atlerine uygun bu cins münâsebetler, mücâdele ederek, delîl getirerek

yap›lan münâsebetden dahâ te’sîrlidir. ‹ki ilâcdan biri, bir kavme münâsib, diğer kavme münâsib değil ise, say›s› çok olan kavme en fâidelisinin tercîh edilmesi vâcib olur.

Kullar›n›n s›rlar›na vâk›f, bât›nlar›n› en doğru ve en sâlih şeklde

kat’î olarak bilen, habîr ve basîr olan Allahü teâlâ taraf›ndan kendisine vahy

olunan, keşfler verilen, Rüh-ül kuds [Cebrâîl aleyhisselâm] ile kuvvetlendirilmiş, kalblerin birinci tabîbi olan Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” mu’âs›rlar›n›n yolunda yürümek, muhakkak ki en evlâdır.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

III. (Tasrif)

 III. (Tasrif). Kelimenin yap›s›n› bozarak tasarrufda bulunmak:

Müteşâbih kelimenin yap›s›n› ve ma’nâs›n› değişdirmekden imsâk etmek lâz›md›r. Kur’ân-› kerîmde, (İstevâ alel arş) âyet-i celîlesindeki istevâ kelimesini (müstevin) veyâ (yestevî) gibi değişdirerek okumamak lâz›md›r.

Çünki ma’nâ değişebilir. (Müstevin alel arş) ifâdesi, Ra’d sûresi, ikinci âyet-i kerîmesindeki (Allah, görmekde olduğunuz gökleri direksiz olarak yükseltdi, sonra Arş üzerine istivâ etdi) buyurulan, (İstevâ alel Arş) ifâdesinden, istikrâr yönünden dahâ aç›kd›r. Bekara sûresi, yirmidokuzuncu âyet-i kerîmesi, (O, yerde ne varsa hepsini sizin için yaratdı. Sonra semâya istivâ etdi) de onun gibidir. Çünki bu âyet-i kerîmeler, mahlûkâtı yaratdıkdan sonra semâya istivâ etdiği veyâ Arş vâsıtası ile mülk ve melekûtu idâre etdiği anlaşılmakdadır. Tasrîfdeki, kelimenin yap›s›ndaki değişiklik, delâlet ve ihtimâllerin de değişmesine sebeb olur. Müteşâbih kelimeye bir harf bile olsa ziyâde etmekden kaç›nmak lâz›m geldiği gibi, kelimenin tasrîfini, yapısını da değişdirmemek lâz›md›r. Çünki tasrîfin alt›nda ziyâde ve noksanl›k vard›r.

IV. (Tefri’). Teferruâta girmek yolu ile tasarrufda bulunmak: Müteşâbih kelimede k›yâs yapmakdan, teferru’ât›na girmekden, k›smlara ay›rmakdan sak›nmak lâz›md›r. Meselâ yed (el) lafz› geçince, elin k›smlar›ndan olan el ayas›, bilek ve kolu da berâber düşünmek, bunlar› elin îcâblar›ndan saymak câiz değildir. Parmak denildiğinde parmak ucu [boğum veyâ t›rnaklar›] hât›ra getirmek aslâ câiz değildir. Her ne kadar meşhûr olan el, et, cism ve damardan ayrı tutulmasa da, bunlar›n zikr edilmesi câiz değildir. Bundan dahâ sonra akla geleni, ziyâde etmekdir. Meselâ el deyince, ayağ› da düşünmek, gülmek veyâ göz deyince ağz› var bilmek, işitme ve görme deyince, gözün ve kulağ›n varl›ğ›nı düşünmekdir. Bunların hepsi muhaldir, yalandır ve ziyâdelikdir. Müşebbihe ve haşeviyye f›rkalar›ndan olan ba’zı ahmaklar bu cesâreti gösterdikleri için bunları bildirdik.

V. (Cem’). Toplama yolu ile tasarrufda bulunmak: Farkl› haberleri bir araya toplamakd›r. Bu haberleri bir araya toplay›p baş›n isbâtı için bir bâb, elin isbât› için bir bâb ve benzeri bâblar hâlinde bir kitâb hâz›rlayan ve bu kitâb›n ad›n› (S›fatlar kitâb›) koyan bir musannif, tevfîk-i ilâhîden uzakd›r. Çünki bu haberler, Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” ayr› ayr› vaktlerde, işitenlere doğru ma’nâlar anlatan, çeşidli karîne lere dayanan farklı kelimelerdir. İnsanın yarat›lmas› üzerine bir misâl verildiğinde, el, ayak, baş, ... gibi farkl› uzvlar zihnde teşbîh uyand›ran ve zâhirî kuvvetlendiren büyük karîneler hâlinde kulakda bir araya geldiğinde,zihnde insan şekli canland›r›l›r.

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” acabâ niçin hakîkatin hilâf›n› vehm etdirecek şeklde söylemişdir diye bir süâl akla gelebilir. Hattâ bu düşünce gitdikce büyür. Bir kelime, ihtimâle yol açar. Sonra aynı cinsden ikinci, üçüncü, dördüncü kelimeler arka arkaya bir araya gelir ve bütününe izâfetle ihtimâli kat kat artar. Bunun için iki, üç kişinin haber vermesiyle hâs›l olan zan, bir kişinin haber vermesiyle hâs›l olmaz. Hattâ tevâtür haberle hâs›l olan kat’î ilm, bir kişinin haberiyle hâs›l olmaz. Yine tek kişinin haberi ile hâs›l olmayan, tevâtürün ictimâ› ile kat’î ilmden hâs›l olur.

Bütün bunlar, haber verenlerin çok ve toplu olmas›n›n netîcesidir. Çünki insanda vicdânî kanâ’at hâs›l eden ihtimâl, her (adl) kimsenin sözüne ve netîceye te’sîr eden karînelerin kuvvetine bağl›d›r. ‹htimâl kesilir veyâ za’îflerse bu netîce doğmaz. Bunun için (cem’i müteferrikât), parçalar›n toplanmas› câiz değildir.

VI. (Tefrîk). Ay›rma yolu ile tasarruf: Toplu hâlde zikr edilenleri birbirinden ay›rmakd›r. Ayr›lm›ş olanlar toplanmad›ğ› gibi, toplanm›ş olanlar›n aras› da ayr›lmaz. Bir kelimeden evvel geçen veyâ ona eklenen her kelimenin esâs kelimenin ma’nâs›n›n anlaş›lmas›nda bir te’sîri vard›r ve esâs kelimedeki za’îf ma’nây› kuvvetlendirir. Birbirinden ayr›ld›ğ› takdîrde, delâlete düşer. En’âm sûresi, onsekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (O kullar›n›n fevk›nde her dürlü tasarrufa sâhibdir) buyurulmuşdur ki, buna misâldir. Bir kimsenin “O fevkdir” demesinde bir beis yokdur.

Çünki kâhirin fevkden önce zikr edilmesi, kâhir ile makhûrun fevk›yyet üzerine fevk›n delâletini gösterir. O da rütbe fevk›yyetidir. Kâhir lafzı fevka delâletdir. Hattâ, “O kullarından başkas› üzerine kâhirdir” demek, (fevka gayrihi) câiz değildir. (Fevka ibâdihi) ya’nî kullar›n›n fevk›nde demek lâz›md›r. Allahü teâlân›n vasf›nda, “kullar›n›n fevk›ndedir” diye zikr etmek, “efendilik üstünlüğü” ihtimâlini kuvvetlendirir. Zîrâ Zeyd Amrın fevkindedir demek, aralar›nda üstünlük ma’nâs›ndaki farkl›l›ğ› açıklamadan önce söylemek yerinde olur. Efendilik-kölelik, tasarrufda gâlib olma, saltanât yolu ile nüfûz kullanma, babal›k ve zevciyyet gibi üstünlüklerden, b›rak avâmı, âlimler bile gâfildir. O hâlde cem’, tefrîk, te’vîl, tefsîr ve çeşidli tagyîrlerde tasarrufda bulunmak, avâma nas›l b›rak›l›r? Bunun için, Selef-i sâlihîn bu inceliklerde çok titiz davrand›lar. Vârid olan haberleri, vârid olduğu şeklde, aynı lafz üzere iktisâr edip, dondurdular. Hak da dedikleri gibidir. Doğrusu da onların gördüğüdür.

İhtiyât edilmesi lâzım gelen konular›n en önemlisi, Allahü teâlânın zât ve s›fatlar›nda tasarrufdur. Dilin tutulması ve konuşulmamas›na en çok lâyık olan, tehlükesi büyük olan şeylerdir. Küfrden büyük hangi tehlüke vardır. [Ya’nî en büyük tehlüke küfrdür.]

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

II– Te’vîl yolu ile tasarrufda bulunmak

 II– Te’vîl yolu ile tasarrufda bulunmak: Bir kelimenin zâhirî ma’nâs›n› bir tarafa b›rak›p, onun başka bir ma’nâs›n› beyân etmekdir. Bu da

ya avâm›n kendisinden vâki’ olur. Veyâ avâm ile berâber ârifden vâki’ olur.

Veyâ ârifin kendisi ile Rabbi aras›nda kendisinden vâki’ olmak üzere üç

yerdedir:

1. Avâm›n te’vîli:

Avâmdan birinin [âmînin] kendi kendine uğraşarak yapd›ğ› te’vîl olup

harâmd›r. Yüzmeyi iyi bilmeyen birinin denize dalmas› gibidir. Bunun harâml›ğ›nda şübhe yokdur. Ma’rifetullah denizi, su denizinden dahâ derin

ve dahâ tehlükelidir. Bu denizde helâk olana, ondan sonra hayât yokdur.

Dünyâ denizinde helâk olan›n ancak fânî hayât› izâle olur. Bu denizde helâk olan›n ebedî hayât› zâil olur. ‹ki helâk aras›nda ne büyük fark vard›r.

2. Avâm ile âlim aras›ndaki te’vîl:

Bu da birinci gibi yasak ve tehlükelidir. Bunun misâli, çok iyi yüzen

ve denize dal›p ç›kabilen birinin, yüzmekden âciz, kalbi ve bedeni hasta olan birisini yan›na alarak denize aç›lmas› gibidir. Bu da harâmd›r. Çünki bu hareket acemi ve hasta adam› helâk olmak tehlükesi ile karş› karş›ya getirir. Belki k›y›ya yak›n yerlerde onu koruyabilir. Ama dalgal› yerlerde muhâfaza edemez. Eğer ona, sâhile yak›n yerlerde kalmas›n› emr

etse, itâ’at etmez. Ona, dalgalar›n çarp›şmas› esnâs›nda ve yutmak için

ağ›zlar›n› açm›ş timsâhlarla karş›laşd›ğ› zemân sâkin olmas›n› emr etse

de o, bedeni ve kalbi râhats›z olduğu, tâkatinde kusûr olduğu [gücü az

olduğu] için, dalg›c›n sâkin ol emrini istenildiği şeklde yerine getiremez.

Bu misâl, âlimin avâma, zâhirin hilâf›nda tasarruf etme ve te’vîl yapma kap›s›n› açmas›na en uygun misâldir.

Edîb, nahv âlimi, muhaddis, müfessir, fakîh, mütekellim, dahâ doğrusu ma’rifetullah deryâs›nda yüzmesini bilmeyen bütün âlimler avâmd›r.

Ma’rifetullah deryâs›nda yüzme öğrenmek için ömrlerini harcayanlar,

yüzlerini dünyâdan ve şehvetlerden çevirenler, maldan, mevki’den, halkdan ve diğer lezzetlerden yüz çevirenler, ilmde ve amelde Allahü teâlâ için

muhlis olanlar, tâ’at yapmakda ve münkerât› terk etmekde şerî’atin hudûdu ve âdâb›n› gözeterek amel edenler, Allahü teâlâdan başka her şeyi kalblerinden ç›karanlar, Allahü teâlân›n muhabbeti yan›nda dünyây›, âh›reti ve

Firdevs-i a’lây› bile bir tarafa atanlar avâm değildir, ma’rifet denizinin

hakîkî dalg›çlar›d›r. Bununla berâber onlar da büyük tehlükededir. Onda

dokuzu helâk olur. Sakl› inci ve gizli hazîneye ancak biri kavuşur. Nitekim

Allahü teâlâ Enbiyâ sûresi, yüzbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Bunlar,

Allahü teâlâ taraf›ndan kendilerine en güzel bir âk›bet takdîr ve ihsân

edilmiş olanlard›r. Bu sebeble fevz-ü necâta kavuşmuşlard›r) ve Neml

sûresi, yetmişdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen, (Rabbin hakîkaten

onlar›n gizlediğini de, aç›ğa vurduklar›n› da bilir) buyurmuşdur.

3. Arifin te’vîli:

Ârifin kendi kendine, kalbinin s›rr›nda, kendisi ve Rabbi aras›nda yapd›ğ› te’vîldir. Bu da üç vech iledir:

3) Meselâ istivâ ve fevk kelimelerinden murâd›n ne olduğunun içine

doğmas›, ya kat’î veyâ şübheli veyâ zann-› gâlib ile olur. Kat’î ise, ona i’tikâd etmesi lâz›md›r. Şübheli ise, ondan sak›nmas› lâz›md›r. Allahü teâlân›n ve Resûlünün kendi kelâmlar›nda murâd› budur diyerek, aralar›nda tercîh yapamad›ğ› mu’âr›z› bulunan şübheli ma’nâ ile hükm etmemelidir.

Ona vâcib olan şübheli durumda tevakkuf etmesidir. Te’vîl zann-› gâlib ile

olursa, zann›n tealluk etdiği iki şey vard›r. Birisi, içine doğan o ma’nâ Allahü teâlâ hakk›nda câiz midir, muhal midir? ‹kincisi kat’î olarak câiz olduğunu bilir, ancak murâd olan bu mudur, değil midir tereddüdü vard›r.

Birinciye misâl, fevk lafz›n›n te’vîli, “Sultân vezîrin fevk›ndedir” kavline benzer bir ma’nevî yükseklik şeklinde ise, Allahü teâlâ için bu ma’nân›n sâbit olduğunda şübhe etmeyiz. Ancak biz meâl-i şerîfi (Çünki onlar

fevklerindeki Rablerinden korkarlar) olan, Nahl sûresi ellinci âyet-i

kerîmesindeki (fevk) kelimesinde tereddüd edebiliriz. Acabâ fevk kelimesi ile ma’nevî yükseklik mi irâde edildi, yoksa Allahü teâlân›n celâline yak›ş›r başka bir ma’nâ m› irâde edildi. Bu ma’nâ, Allahü teâlâ için muhâl olan

mekânda yükseklik olmay›p, cism ve cismde s›fat da değildir.

‹kinciye misâl, Arş üzerine istivâ lafz›n›n te’vîlindedir. ‹stivâ lafz› ile

Arşa mahsûs bir nisbet irâde olunmuşdur. Allahü teâlâ, Arş vâs›tas›yla gökden yere bütün âlemde tasarruf eder, işleri idâre eder. Zîrâ Arşda ihdâs

edilmedikce, âlemde hiç bir sûret yaratmaz. Nitekim ressam veyâ kâtib,

kâğ›d üzerine bir resm veyâ yaz› yazacaklar› zemân, önce zihnlerinde yapacaklar› işin plân›n› yaparlar, sonra kâğ›da dökerler. Mühendis de ayn› şeklde binân›n şeklini, zihninde canland›rmadan veremez. Kalb de, âlemi olan bedeninin işlerini dimağ, zihn vâs›tas›yla idâre eder. Arş›n Allahü teâlâya nisbetinin isbât› câiz midir, değil midir diye belki tereddüd ederiz. Yâ nefsinde bulunan vücûbiyyeti ile veyâ hilâf› Allahü teâlâya muhâl

olmamakla berâber onunla sünnetini ve âdetini icrâ etmesidir. Nitekim

âdetini şöyle icrâ etmekdedir ki, insan›n kalbinin idâresi dimağs›z mümkin değildir. Gerçi Allahü teâlân›n kudretinde kalbi dimağs›z idâre etmesi vard›r. Eğer bunu ezelde irâde etseydi ve ilmi ona tealluk etseydi,

kalbe dimağ olmadan idâre etmeğe verirdi. Ancak ezelde takdîr etmediği için bu mümkin değildir. Bu, kudretinde olan bir kusûrdan değildir. Ezelde irâde etdiği ve ezelî ilminin ihâtas›nda olduğu için aksi mümkin değildir. Bunun için Ahzâb sûresi, altm›şikinci âyet-i kerîmesinde meâlen,

(Allah›n kanûnunu değişdirmeğe aslâ imkân bulamazs›n) buyurulmuşdur. Ezelde irâde olunan şey değişmez. ‹râde olunan şeyin meydâna gelmesi vâcibdir. Zât›nda muhâl olmasa da, irâde olunan›n tersi muhâldir.

Ama (muhâlin ligayrihî), ya’nî başka sebeble muhâldir. O da ilm-i ezelînin cehle gitmesi, ezelî irâdenin yerine getirilmemesidir.

O hâlde Arş›n Allahü teâlâya nisbetini, Arş›n vâs›tas› ile memleketin idâresinin sâbit olmas›, aklen câiz ise de, acabâ vâki’ midir? ‹şte burada tedkîk edenler tereddüde düşer. Belki de bunun vâki’ olduğunu zan

eder. Bu, bizzat ma’nân›n Allahü teâlâ hakk›nda câiz olup olmad›ğ›n› zan

etmeğe misâldir.

Birincisi, Allahü teâlâ hakk›nda sahîh ve câiz olup, fekat bu ma’nân›n lafzdan kasd edilip edilmediği hakk›ndaki zand›r. ‹ki zan aras›nda iki

fark vard›r. Lâkin iki zandan herbiri, eğer kalbe doğar, göğüsde yerleşirse, kalbden onu isteği ile def’ edemez ve zan etmemesi mümkin olmaz.

Çünki zann›n, def’i mümkin olmayan zarûrî sebebleri vard›r. Nitekim

Bekara sûresi, ikiyüzseksenalt›nc› âyet-i kerîmesinde meâlen, (Allah

her şahsa ancak gücü yetdiği kadar mes’ûliyyet yükler) buyurulmuşdur. Ama onun üzerine iki vazîfe vard›r. Birincisi, onda yanl›şl›k ihtimâli olmad›ğ›n› düşünüp, kat’î bir şeklde kalbinin ona mutma’in olmas›-

na mâni’ olmas›d›r.

‹kincisi, istivâ’dan murâd böyledir, fevkden murâd şöyledir diye kesin hükmler vermemelidir. Çünki, o zemân bilmediği şey hakk›nda hükm

vermiş olur. Hâlbuki Allahü teâlâ ‹srâ sûresi, otuzalt›nc› âyet-i kerîmesinde meâlen, (Hakk›nda bilgin bulunmayan şeyin ard›na düşme) buyurmakdad›r. Ancak, zan ediyorum ki, bu böyledir demelidir. O zemân kendinden ve vicdân›ndan verdiği haberde sâd›k olur. Söylediği söz ile Allahü teâlân›n s›fat› ve murâd› üzerine hükm etmiş olmaz. Ancak kendinden hükm vermiş, içindeki kanâ’atini haber vermiş olur.

Süâl: Bu zan sâhibi âlimin, zann›n› halka anlatmas›, onlarla konuşmas›, içindekileri dökmesi, zann› kat’î olarak doğru ise câiz midir?

Cevâb: O zann› hakk›nda konuşmas›, anlatmas› dört vech ile olur.

Kendi kendine veyâ kendisi gibi araşd›r›c› ve basîret sâhibi olan birisi ile

veyâ sâdece ma’rifetullah› taleb eden, zekâs› ve f›trat› ile basîret ehli olmağa isti’dâd› olan ile veyâ avâm ile.

Eğer zann› kat’i ise kendisi buna inan›r ve basîretde dengi olana anlat›r veyâ sâdece ma’rifetullah› düşünen, ma’rifeti almağa müsâid, mezheb taassûbundan, dünyâya meylden ve şehvetlerden ar›nm›ş, ma’rifetlerle övünmekden uzak duran, avâm ile bulunduğu zemân ma’rifetini anlatarak gösteriş yapmakdan çekinen zekî ve kâbiliyyetli kimselere anlat›r.

Bu s›fatlarla muttas›f olanlarla konuşmakda bir beis yokdur. Çünki ma’rifete susam›ş olan f›tnet sâhibi zekî kimse, başka gâye için değil, sâdece

ma’rifet için kalbine müteşâbih sözlerin zâhirinden müşkiller gelir. Bu

müşkiller onu, zâhirî ma’nân›n muktezâs›ndan şiddetle kaçma arzûsunda

olduğu için, bozuk te’vîllere götürür. [Bunun için ma’rifete susam›ş zekî kimselere ârifin kat’î te’vîllerini anlatmas› iyi olur. Büyükler ne güzel söylemişlerdir]: ‹lmi ehlinden men’ etmek, ehli olmayana vermek gibi zulmdür.

Avâm ile böyle mes’eleleri konuşmamak lâz›md›r. Avâm, yukar›da

bildirilen iyi vasflarla muttas›f olmayan kimsedir. Hattâ buna misâl, dahâ önce geçdiği gibi süt çocuğuna, bünyesinin kald›ramad›ğ› kuvvetli yemekleri vermek gibidir.

Ârifin te’vîli (maznûn) zanl›, zan ile olursa, o te’vîli, kendi kendine iyice düşünmesi, tartmas› zarûrî olur. Zan olsun, şek olsun, kat’î olsun, zihni hep o te’vîl ile meşgûl olur. Ondan kurtulamaz, ona mâni’ olunamaz.

Şübhesiz bunlar› avâma anlatmamal›d›r. Maktû’dan men’ olunmas›, bir

derece maznûn ve meşkûk te’vîller hakk›nda avâm ile konuşmamas›

dahâ evlâd›r. Ama ma’rifetde kendi derecesinde olana veyâ o bilgileri kabûl etmeğe isti’dâd› olana anlat›lmas›n›n câiz olup olmamas›nda tereddüd vard›r. Câizdir denilebilir. O zemân te’vîli doğru olsa da, “ben öyle

zan ediyorum” demekden ileri gitmemelidir. Mâni’ de olunabilir. Çünki Allahü teâlân›n s›fatlar› hakk›nda ve Kelâm-› ilâhîdeki murâd›n zan ile tasarrufunda serbest ise de, o zann›n› anlatmağ› terk edebilir. Bunda tehlüke

vard›r. Ârifin te’vîlini aç›klamas›n›n mubâh olmas›, nass, icmâ’ veyâ nass

üzere k›yâs ile bilinir. Bu müteşâbih lafzlar›n te’vîli ile alâkal› nass, icmâ’

ve k›yâs vârid olmam›şd›r. Hattâ ‹srâ sûresi, otuzalt›nc› âyet-i celîlesinde meâlen, (Bilmediğin şeyin arkas›na düşme) buyurulmuşdur.

Süâl: Ârifin zan ile yapd›ğ› te’vîlini, avâmdan olmayan müsâid kimselere aç›klamas›, aşağ›daki üç delîl ile câiz olmaz m›?

1. Sâd›k olan birinin doğru bildiklerini aç›klamas› mubâhd›r. Hiç kimse doğru bildiği zann› için cezâ görmez. O zann›n› aç›klamakdad›r.

2. Kur’ân-› kerîmi tefsîr edenlerin sözleri zan ve tahmîn iledir. Çünki bütün söyledikleri Peygamber Efendimizden duyulmuş değildir. ‹ctihâd

edilerek ç›kar›lm›şd›r. Dolay›s›yla sözler çoğalm›ş, hattâ birbirini nakz edenler de olmuşdur.

3. Tek bir Sahâbîden nakl olunan, tevâtür etmeyen, sahîh hadîs kitâblar›nda bulunmayan, âdil kimselerden âdil kimselere nakl olunan müteşâbih haberlerin nakli üzerine, tâbi’înin icmâ’› vard›r. Tâbi’în bu rivâyeti, âdil kimsenin sözünün, ancak zan olarak al›nacağ› için câiz görmüşlerdir.

Cevâb: 1. Mubâh olmas›, sözün doğru olmas›ndad›r. Onun zarar›ndan korkulmaz. Ancak bu zanlar›n yay›lmas›, zarardan hâlî değildir. Çünki onu işitenin içi ona ›s›nabilir. Onu kat’î olarak doğru i’tikâd edebilir. O

zemân Allahü teâlân›n s›fatlar›nda ilmi olmadan hükm etmiş olur. Bu da

tehlükelidir. ‹nsanlar, görünen ma’nâlardan kaç›n›rlar. Kendilerini râhatlatan bir ma’nâ duyduklar›nda, zannî olsa da, içi ona ›s›n›p, ona kesin i’tikâd eder. Ama belki de yanl›şd›r. O zemân Allahü teâlân›n s›fatlar› hakk›nda yanl›ş ve bât›l düşünmüş olur. Veyâ bir âyet-i kerîmede Allahü teâlân›n murâd› olmayan bir ma’nâya inanm›ş olur.

2. Müfessirlerin zan ile olan sözleri, istivâ, fevk gibi Allahü teâlân›n

s›fatlar› ile alâkal› olursa kabûl etmeyiz. Ancak o aç›klamalar f›kh hükmlerinde, Peygamberlerin hâllerini anlatan hikâyelerde, kâfirlerin hikâyelerinde, va’z, mesel anlatmada ve yanl›şl›k tehlükesi büyük olmayan yerlerde yap›labilir.

3. Âlimler, bu konuda Kur’ân-› kerîmde vârid olmayan veyâ Resûlullahdan ilmi ifâde eden bir tevâtür ile gelmeyen hadîs-i şerîflerin d›ş›nda bir şeye güvenmenin câiz olmad›ğ›n› söylemişlerdir. Bir Sahâbînin bildirdiği haber ise, kabûl edilmez. Te’vîle meyl edenlerin yapd›klar› te’vîl ile

ve sâdece rivâyet üzerinde duranlar›n rivâyetiyle meşgûl olmayacağ›z.

Çünki o zemân zan edilene (maznûn)a i’timâd edip, onunla hükm vermiş

oluruz. Zikr etdikleri [dinden ve akldan] uzak değildir, ama Selefin bir araya getirdiği zâhirî bilgilere muhâlifdir. Selef-i sâlihîn bu haberleri âdil

kimselerden al›p, kabûl etmişler, onlar› rivâyet etmişler ve inceliyerek sahîh olduklar›n› aç›klam›şlard›r.

Buna iki şeklde cevâb verilebilir:

1. Tâbi’în, adli, ya’nî özü sözü doğru, âdil kimseleri, bilhassa Allahü teâlân›n s›fatlar› hakk›nda, yalanla ithâm etmenin câiz olmad›ğ›n›,

edille-i şer’›yyeden biliyorlard›. Ebû Bekr-i S›ddîk “rad›yallahü anh” bir haber rivâyet etdiğinde, “Ben Resûlullahdan şöyle duydum” dediğinde,

bu sözü red etmek, onu tekzîb etmek, ona hadîs uydurma ve yan›lma nisbet etmek demekdir. Ebû Bekr “rad›yallahü anh” dedi ki, “Resûlullah buyurdu ...” ve Enes “rad›yallahü anh” dedi ki, “Resûlullah buyurdu ...” şeklindeki rivâyetleri tâbi’în [hadîs olarak] kabûl etdi. Tebe-i tâbi’în de böyle rivâyetleri kabûl etdiler. Âdil ve müttekî olan Eshâb-› kirâm›n, Tâbi’înin edille-i şer’›yye ile sâbit gördükleri rivâyetlerini ithâm etmeğe yol

yokdur. O hâlde bir zât›n kendi zanlar›n›n ithâm olmamas› nereden vâcib k›l›nd› ve o zanlar›n bu âdillerin nakllerinin seviyesine nas›l vard›r›ld›

ki, ba’z› zanlar günâhd›r. Nitekim Şâri’ “sallallahü aleyhi ve sellem” (Âdil

olanlardan size gelen haberlere inan›n›z, kabûl ediniz, nakl ediniz ve

ortaya ç›kar›n›z) buyurursa, bundan “kendi düşünce ve zanlar›n›z›, içinize doğan ma’nâlar› kabûl edip, meydâna ç›kar›n›z ve rivâyet ediniz”

ma’nâs› ç›kar›lamaz. Bunlar (nass), ilâhî ve nebevî kanûnlar ma’nâs›nda

değildir. Bunun için deriz ki, âdil olmayan›n bu cinsden rivâyetlerinden yüz

çevirmek ve rivâyet etmemek lâz›md›r. Bu mevzu’daki ihtiyât, va’z ve meseller ve benzerlerindeki ihtiyâtdan dahâ çok olmal›d›r.

2. Bu haberleri Eshâb-› kirâm “aleyhimürr›dvân” yakînen Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” işitmişler ve kendilerinde yakîn hâs›l oldukdan sonra, Tâbi’îne nakl etmişlerdir. Onlar da bunu kabûl edip,

rivâyet etmişlerdir. “Resûlullah aleyhisselâm böyle buyurdu”, demediler.

“Falan Sahâbî Resûlullah›n şöyle buyurduğunu haber verdi” dediler. Rivâyetlerinde doğru idiler.

Tâbi’în, rivâyet etdikleri hadîs-i şerîflerde geçen kelimeleri aynen

alm›şlar, sonra gelen âriflerin, her kelimenin hakîkî ma’nâs›ndan başka

vehm etdirdiği ma’nâs› da olacağ›, hadîs-i şerîfin ba’z› fâideleri olacağ›-

n› düşünerek rivâyetlerinde hiç bir şeyi ihmâl etmediler. Allahü teâlâ

hakk›nda Sahâbîlerin Resûlullahdan rivâyet etdiği haberler zannî değildir. Meselâ, (Her gece Allahü teâlâ, dünyâ semâs›na nüzûl edip, düâ

eden yok mu, kabûl edeyim, istigfâr eden yok mu, magfiret edeyim)

hadîs-i şerîfini bir Sahâbî rivâyet etmişdir. Bu hadîs-i şerîf, geceyi ihyâ

etmeğe son derece teşvîk için bildirilmişdir. ‹bâdetlerin en fazîletlisi

olan teheccüdde düâ etmekde büyük te’sîri vard›r. Bu hadîs-i şerîf terk

edilse idi, bu büyük fâide ibtâl edilmiş olurdu. Bu hadîs-i şerîfin ihmâl edilmesine yol yokdur.

Bu hadîs-i şerîfde ancak çocuğun ve çocuk gibi olan avâm›n nüzûl

lafz›ndan, cismdeki inmeyi hât›rlatan tehlükeli ma’nâ ç›karmas› vard›r. Bir

basîret ehli için, nüzûlün bilinen şeklinden Allahü teâlân›n münezzeh ve mukaddes olduğunu avâm›n kalbine yerleşdirmekden kolay ne vard›r. Meselâ, avâma şöyle der: Allahü teâlân›n dünyâ semâs›na nüzûlünden gâye, nidâs›n› bize işitdirmek ise ki, bize işitdirmedi. O hâlde nüzûlünden fâide nedir? Arşda veyâ yüksek semâlarda olduğunda da bize nidâ edebilirdi. Bu

kadar anlatmakla avâm, zâhirdeki nüzûlün bât›l olduğunu anlar. Hattâ

başka bir misâl olarak şöyle söylenebilir: Şarkda olan birinin garbdaki birine nidâ edip, sesini işitdirmek için garba doğru bir kaç ad›m ilerleyip, onun

işitmeyeceğini bile bile çağ›rmaya koyulur. Bir kaç ad›m atmas›, bât›l bir

hareket ve akl› olm›yan›n yapacağ› bir işdir. Akll› bir kimsenin kalbinde böyle bir şey nas›l yerleşir? Bu kadar anlatmakla da her âmî [avâmdan biri] nüzûlün şeklini nefy edip, kalbinde yakîn hâs›l eder. Nas›l yakîn hâs›l olmaz

ki, Allahü teâlân›n cism olmas› mümkin değildir. ‹ntikâl olmadan nüzûl muhâl olduğu gibi, cism olmayan şeyin intikâli de muhâldir. O hâlde bu gibi

haberlerin nakl edilmesinde büyük fâideler vard›r. Zarar› ise azd›r.

Âdil kimselerden nakl yolu ile gelen bu haberlerle, insan›n içine

doğan zanlar› anlatmak müsâvî tutulabilir mi? Bu anlat›lanlar, zan ile yap›lan te’vîlin başkalar›na anlat›lmas›n›n mubâh k›l›nmas› veyâ men’ olunmas› husûsundaki ictihâdlard›r. Burada bir üçüncü vechi zikr etmek de

mümkindir. O da süâl edenin ve dinliyenin hâllerinin karînelerine bakmakd›r. Eğer onlara bir menfe’at sağlayacağ› görülüyor ise, zan ile yapd›ğ› te’vîlini aç›klar. Yok eğer onlara bir zarar vereceğini kesdirirse, terk eder. Bu

ikisinden birini zan etmesi, anlatman›n mubâh olmas›nda ilm gibidir.

Bir çok kimseler vard›r ki, bu ma’nâlar› bilmeğe gönülden istekleri

olmaz. Zihnlerinde zâhirî ma’nâlar sebebi ile şübhe ve tereddüd hâs›l olmaz. O zemân bu kimselere te’vîlden bahs etmek zihnlerini kar›şd›r›r. Yine bir çok kimseler vard›r ki, zâhirî ma’nâlardan şübhe ve tereddüde kap›l›r. Hattâ nerede ise Resûl aleyhisselâm hakk›nda i’tikâd›n› kötüleşdirir ve bu ma’nâlar› ifâde eden hadîs-i şerîfleri inkâr eder. Bunun gibilerine zan edilen ihtimâl anlat›l›r, hattâ yaln›z lafz›n delâlet etdiği ihtimâl aç›klan›rsa, ona fâidesi dokunur. Bunu aç›klamakda bir beis yokdur. Çünki

bu konuşma başkas› için zararl› olsa da, onun hastal›ğ› için bir ilâcd›r.

Ancak bu konuşulanlar›n minberlerden, kürsîlerden konuşulmas› uygun değildir. Çünki dinleyenlerin çoğu bu konulardan habersiz ve bunlar› düşünmüyor iken, içlerinde sâkin olan istek ve kanâ’atler harekete getirilmiş olur. Selef-i sâlihînin zemân›, kalblerin sükûn zemân› olduğu için,

selef te’vîlden mübâlağal› şeklde kaç›nm›şlard›. Dinleyenlerin gönlünde

sâkin olan isteklerini uyand›rmakdan ve kalbleri teşvîş etmekden korkarlard›. Selef-i sâlihîn, kendilerine muhâlefet edenleri, fitne ç›kard›ğ› ve hiç

lüzûm yok iken şek ve şübhe uyand›rd›ğ› için, günâha girmiş sayarlard›.

Ama şimdi, islâm ülkelerinin bir k›sm›nda bu fikrler yay›lmakdad›r. Kalblerden bât›l vehmleri yok etmek ümîdi ile bu konuda aç›klama yapan

ma’zûrdur. Bu beldelerde böyle konuşanlar› k›namak dahâ azd›r.

Süâl: Maktû’ [kat’î] te’vîl ile maznûn [zanl›] te’vîli ay›rd›n›z. Te’vîlin

s›hhatli olmas› için kat’î te’vîl ne ile hâs›l olur?

Cevâb: ‹ki şeyle hâs›l olur.

Biri, yap›lan te’vîlin ma’nâs›n›n, Allahü teâlâ için sübûtu maktû’

olmas›d›r. Mertebe cihetinden fevk›yyetde [üstde] olmak böyledir.

‹kincisi, lafz›n iki şeye ihtimâli varsa, biri iptâl olup, diğerinin kalmas›d›r. Meselâ, meâl-i şerîfi, (O, kullar›n›n fevk›nde her dürlü tasarrufa sâhibdir) olan En’âm sûresinin onsekizinci âyet-i kerîmesindeki fevk kelimesi, arabî lisan›nda iki ma’nâda vaz’ olunmuşdur. Birincisi mekân›n, ikincisi rütbenin üstün olmas›d›r. Burada tenzîh yönünden mekân›n üstü ma’nâs› bât›ld›r. Rütbe bak›m›ndan üstün olmak ma’nâs› bâkî kal›r. Nitekim,

“Efendi kulun fevk›ndedir”, “Koca, han›m›n fevk›ndedir”, “Sultân, vezîrin fevk›ndedir” denildiği gibi, âyet-i kerîmede, (Allah, kullar›n›n fevk›ndedir) buyurulmuşdur. Bunlar›n hepsinde rütbe bak›m›ndan üstde olmak

ma’nâs› al›nmakdad›r. Böylece fevk lafz› için ma’nâ kat’îleşmiş, maktû’ olmuş olur. Arabî lisan›nda fevk lafz›, ancak bu iki ma’nâda kullan›l›r.

Semâya ve Arşa olan istivâ lafz›, fevk kelimesinde olduğu gibi, mefhûm ve ma’nâ i’tibâr› ile, lügatde iki ma’nâya münhas›r değildir. ‹stivâ lafz› üç ma’nâya delâlet etse, Allahü teâlâ hakk›nda biri bât›l olup, iki ma’nâ câiz olabilir. Bu iki câiz olan ma’nân›n birini vermek, zan ve ihtimâl ile olur.

Bu anlatılanlar, te’vîlden el çekmek hakk›ndaki incelemenin temâmıdır.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

Tefsîr için üçüncü misâl

 Tefsîr için üçüncü misâl: (Ayn), göz kelimesidir. Bu kelimeyi tefsîr etmek isteyen, ma’nâlar›n›n en aç›ğ› ile fârisîde karş›l›ğ› (çeşm)dir der. (Ayn) kelimesi arabîde, bilinen görme uzvu ile birlikde, su kaynağ›, alt›n ve gümüş ma’nâlar›nda da kullan›lan bir müşterek ismdir. Çeşm lafz› ise sâdece gören uzv ma’nâs›na gelip, diğer ma’nâlarla ortakl›ğ› yokdur. (Cenb) ya’nî yan ve (vech) ya’nî yüz kelimeleri de bunun gibidir. Bunun için müteşâbih kelimelerin değişdirilmesine karş› ç›k›yor, arabî olarak geldiği şeklde b›rak›lmas›n› lüzûmlu görüyoruz.

Süâl: Ayn ile çeşm aras›ndaki farkl›l›ğ›n bütün lafzlarda olduğunu iddiâ etmek doğru değildir. Zîrâ ekmek ma’nâs›na gelen arabî (hubz) ve fârisî (nân) kelimeleri aras›nda ve et ma’nâs›na gelen arabî (lahm) ve fârisî (gûşt) kelimeleri aras›nda da fark yokdur. Ba’z› lafzlar›n ma’nâlar›nda farkl›l›k var denirse, bunlar› değişdirmeği men’ etmeli, benzer olanlara mâni’ olunmamal›d›r.

Cevâb: Gerçekden bu farkl›l›k bütün kelimelerde değil, ba’z›lar›ndad›r. Arabî (yed) el kelimesi ile fârisî (dest) el kelimesi her iki lügatde, iştirâkde, istiârede ve diğer işlerde müsâvî olabilir. Ancak iş, bir kelimeyi diğeri ile değişdirmenin câiz olup olmad›ğ›na gelince, bu iki kelime aras›ndaki ay›r›m› anl›yabilmek, aralar›ndaki farkl›l›klar›n inceliklerine vâk›f olmak herkes için kolay ve aç›k değildir. Hattâ bu konuda müşkiller çoğal›r. ‹ki kelimedeki farkl›l›k ve benzerlik mahalleri birbirinden ayr›lamaz olur.

Bu durumda önümüzde iki durum vard›r. Yâ müteşâbih lafz› başka lafz ile değişdirmede kap›y› kapatarak ihtiyâtlı davranacağ›z ki, bu değişdirmeğe, tebdîle zarûret ve ihtiyâc da yokdur. Veyâ kap›y› açacağ›z. Halkı oraya süreceğiz. O zemân herkes istediği gibi bir lafz› diğeri ile değişdirerek tehlükeye düşecekdir.

Acabâ bu iki yoldan hangisi dahâ ihtiyâtl›, dahâ sağlamd›r? Üstelik konumuz Allahü teâlân›n zât› ve s›fatlar›d›r. Bana göre bu işin çok tehlükeli bir iş olduğunu kabûl ve ikrâr etmeyen hiçbir akll› ve dindâr kimse yokdur. Tehlüke, Allahü teâlân›n s›fatlar›nda tebdîl ve tefsîr yapmakdad›r. Bundan kaç›nmak lâz›md›r. Nas›l kaç›n›lmas›n ki, şerî’at, boşanm›ş olan kad›na, rahminin berâeti ve nesebin kar›şmamas› için, velâyet ve verâset hükmü ve nesebin terettübü için ihtiyâten iddet beklemeği vâcib k›lm›şd›r. Bununla berâber âlimler, boşanm›ş olan k›s›r kad›n›n, âdetden kesilmiş kad›n›n, bülûğa ermemiş nikâhl› k›z çocuğunun ve ma’zûle kad›n›n [çocuğu olmamas› için hep azl olunmuş kad›n›n] da iddet beklemesi vâcibdir dediler. Çünki rahmin içinde olan› ancak mübâlağa ile gâibleri bilen Allahü azîmüşşân bilir. Nitekim Allahü teâlâ, Lokman sûresi otuzdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen, (Rahimlerde olan› O bilir) buyurmakdadır.

Eğer biz iddet konusunda tafsîlâta girerek akl yürütme kap›s›n› açarsak [k›s›r kad›n, âdetden kesilen kad›n, bülûğa ermemiş nikâhl› k›z ve ma’zûle kad›n›n, boşand›klar› zemân çocuklar› olamayacağ› için iddet beklemeleri îcâb etmez sonucu ç›kar. Bu ise doğru değildir. Allahü teâlân›n sıfatları ve müteşâbih kelimelerde değişdirme, tefsîr ve te’vîl yolunu açarsak]

o zemân tehlükeli bir işe girmiş oluruz. Hâmile kalmad›klar› hâlde yukarıdaki dört kad›n›n iddet beklemesinin vâcib olduğunu kabûl etmek, kabûl etmeyerek tehlükeli bir işe girmekden dahâ kolayd›r. Bu üç kad›na, iddetin vâcib olmas› nas›l şer’î bir hükm ise, arabî lafzlar›n tebdîlinin de harâm olduğu ictihâd ile sâbit olan şer’î hükmdür. Burada tercîh olunan yol, dahâ önce geçdiği gibi, arabî lafzlar›n değişdirilmesine kapal› olan birinci yoldur.

Allahü teâlâ ve s›fatlar› hakk›nda vârid olan haberlerde ve Kur’ân-ı kerîmdeki lafzlardan murâd olunan ma’nâlarda ihtiyâtl› davranmak, elbette ki iddetdeki ihtiyâtdan ve fukehâ-› kirâm›n bu kabîlden olan ihtiyâtlar›ndan dahâ mühim ve evlâdır.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

Tefsîr için ikinci misâl

Tefsîr için ikinci misâl: Arabî lisan›nda (Usbu’) ya’nî parmak ni’met ma’nâs›nda istiâre olunur. Falan kimsenin üzerimde parmağ› vard›r demek, ni’meti vard›r demekdir. Fârisî dilinde parmağa engüşt denir. Fekat bu istiâreyi acemler âdet edinmemişlerdir. Mecâz ve istiâreye arablar,acemlerden dahâ geniş yer vermişlerdir. Hattâ bu konuda arablar›n genişliği ile acemlerin donukluğu aras›nda nisbet bile yokdur. Müsteâr ma’nâ, arab dilinde güzelleşir, acem dilinde ise kulağ›n ona meyl etmeyeceği, kalbin de nefret edeceği şeklde çirkinleşir. ‹ki kelime aras›nda farkl›l›k olduğunda, birinin yerine diğerini almak, benzeri ile değişdirerek tefsîr etmek olmay›p, muhâlifi ile değişdirerek tefsîr etmek olur. Hâlbuki bir kelimeyi ancak misli, ya’nî benzeri ile değişdirmek câizdir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

I– Tefsîr yolu ile tasarrufda bulunmak

 I– Tefsîr yolu ile tasarrufda bulunmak: Arabî lisan›nda bir lafzı,başka bir dilde bu lafz›n yerini tutan bir kelime ile değişdirmek veyâ ma’nâs›n› farsça veyâ türkçe olarak söylemekdir. Müteşâbih lafzlar› vârid olduğu şeklde aynen söylemelidir. Çünki arabîde bulunan lafzlara mutâbık olan bir lafz fârisîde bulunmaz. Bulunsa bile istiâre yönünden arab âdeti ile fars âdeti birbirine uymaz. Arabîde birkaç ma’nâya gelen müşterek kelimeler vard›r. Diğer dillerde böyle değildir.

Tefsîr için birinci misâl: İstivâ lafz›d›r. Arablar›n kulland›klar› istivâ lafz›n›n ma’nâs›na tam mutâb›k olan ve bu ma’nây› uyand›ran şumüllü bir kelime farslarda yokdur. Nitekim istivân›n karş›l›ğ› olarak fârisîde (râst beistâd) ifâdesi kullan›l›r. Bu ifâdede iki kelime vard›r. Birinci kelime olan râst,eğri ve bükük tasavvur edilen bir şeydeki diklik ve doğruluğu ifâde eder. Beistâd ise, hareket ve sars›lma tasavvur edilen şeylerdeki sükûn ve sebâtı beyân eder. (Râst beistâd)›n ifâde etdiği, iş’âr ve işâret etdiği ma’nâlar, istivâ lafz›n›n işâret etdiği ma’nâlardan dahâ aç›kd›r. Delâlet ve iş’ârda [bildirmede] farkl› olduklar› için (râst beistâd) kelimesi, (istivâ)nın misli [onun gibisi, benzeri] olamaz. Bir kelimeyi ancak en gizli ve en ince, az birşey de olsa hiçbir yönden muhâlefeti, ya’nî uygunsuzluğu olmayan, tam benzeri ve mürâdifi, ya’nî eş anlamlısı olan bir kelime ile değişdirmek câizdir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

DÖRDÜNCÜ VAZÎFE: SÜKÛT

 Müteşâbihât hakk›nda süâl sormakdan sükût etmek, ya’nî süâl sormamakdır. Bu vazîfe bütün avâm üzerine vâcibdir. Çünki süâl etmekle, gücünün yetmediği, aklının ermediği işe atılmış ve ehli olmadığı bir mevzu’a dalm›ş olur. Eğer avâm süâlini bir câhile sorarsa, onun vereceği cevâb, avâm›n cehlini artd›r›r. Belki de onu, fark›na varmadan küfre götürür. Eğer avâm süâlini ârif bir kimseye sorarsa, ârif ona anlatmakdan âciz kal›r. Nitekim bir baba, mektebe yeni başlayan çocuğuna, mektebe gitmenin fâidelerini anlatmakdan âciz kal›r. Kuyumcu da san’at›n›n inceliklerini mesleğinde mâhir olan bir marangoza anlatmakdan âcizdir.

Marangoz, kuyumculuğun inceliklerini anlamakdan âcizdir. Çünki o, ömrünü marangozluğu öğrenmekle ve yapmakla geçirdiği için, marangozluğun inceliklerini bilir. Bunun gibi kuyumcu da ömrünü, kuyumculuğu öğrenmekle ve yapmakla geçirmişdir. Önceleri o mesleği bilmiyordu. Dünyâ işleri ve ma’rifetullah kabîlinden olmayan şeylerle meşgûl olanlar umûr-u ilâhiyye ma’rifetlerinden âcizdirler. San’atdan yüz çevirenler de hiç bir san’atı yapamazlar. Süt çocuğunun et ve ekmek ile beslenmesinden âciz olması, f›trat›ndaki kusûrdandır. Ekmek ve etin olmamas›ndan ve g›dâ olmakdan eksik olduklar› için de değildir. Fekat [süt çocuğu gibi] bünyesi za’îf olanlar›n tabî’ati et ve ekmek ile, kuvvetli g›dâlar ile beslenmeğe müsâid değildir. Onun için bir kimse, za’îf olan çocuğa et ve ekmek yidirirse veyâ yimesine imkân sağlarsa, o çocuğu helâk etmiş olur.

Bunun gibi, avâmdan olan bir kimse, bu müteşâbihât ma’nâlar›n› sorarsa, onu zecr etmek, mâni’ olmak ve halîfe Ömerin “radıyallahü anh” müteşâbih âyetlerden soranlara yapd›ğ› gibi, kamçı ile döğmek lâz›md›r.

Nitekim Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” bir kaç kişinin kader mes’elesine dalıp, tart›şd›klar›n› gördü. Bu konuda kendisine bir süâl sorduklar›nda, (Siz bununla mı emr edildiniz. Sizden öncekiler çok süâl sormakla helâk oldular) buyurdular.

Bunun için derim ki: Vâ’ızların kürsîler üzerinde halk›n müteşâbihâtdan olan süâllerine, te’vîle dalarak, açıklayarak cevâb vermeleri harâmdır. Onlara vâcib olan, selef-i sâlihînin zikr etdiği ve bizim bildirdiğimizin d›ş›na ç›kmamakd›r. Bu da, tenzîhde mübâlağa etmek, teşbîhi nefy etmek, Allahü teâlân›n cismden ve cismin s›fatlar›ndan münezzeh olduğunu söylemekdir. Bu mevzû’da dilediği kadar mübâlağa edebilir. Hattâ “kalbinize gelen her şeyi, içinize gelen her düşünceyi, hât›r›n›za gelen her tasavvuru Allahü teâlâ yaratm›şd›r. Bunlar›n hepsinden ve benzerlerinden münezzehdir” demelidir. Haberlerde cisme ve cismin s›fatlar›na âid hiçbir ma’nâ kasd edilmediğini, murâd olunan şeyin hakîkatini kavramak ehliyyetine sâhib olmad›klar›nı, bunlardan süâl etmeğe, irdeleme yapmağa yetkili olmad›klar›n› beyân etmesi, bu gibi fâidesiz şeylerle değil, takvâ ile meşgûl olmalar›n› tavsiye etmesi lâz›md›r. Allahü teâlân›n kendilerine bunu [müteşâbihât› bilmeği] emr etmediğini, Onun emr etdiklerini yap›p, men’ etdiklerinden kaç›nmalar› îcâb etdiğini söylemelidir. İşte siz, bunlardan men’ edildiniz. Bunlardan birşey süâl etmeyiniz. Bu konuda her ne zemân bir şey işitirseniz sükût ediniz, mutlaka, bize ilmden az verildi. Müteşâbihât, bize verilen az ilm ile çözülecek mes’elelerden değildir demeleri gerekdiğini söylemesi lâzımdır.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

ÜÇÜNCÜ VAZÎFE: ACZİNİ İ’TİRÂF

 Müteşâbih sözlerin ma’nâlar›n›n künhüne ve hakîkatine vâk›f olmayan, bu ma’nâlar›n te’vîlini ve murâd olunan ma’nây› bilmeyen kimsenin aczini ikrâr etmesi vâcib olur. Çünki müteşâbihâtı tasdîk etmek vâcibdir.

Hâlbuki kendisi murâd olunan ma’nâyı anlamakdan âcizdir. Bildiğini,anlad›ğ›n› iddiâ ederse yalan söylemiş olur. İmâm-› Mâlikin “rahimehullah”, “keyfiyyeti mechûldür” sözünün ma’nâsı da budur. Ya’nî (istivâ) kelimesi ile murâd olunan şeyin ne olduğu kesin olarak belirtilmemişdir. Râsih ilmli âlimler ve Evliyâdan ârif olanlar için keyfiyyet ma’lûmdur. Bunlar, ma’rifetde avâm›n s›n›r›n› aş›p, müteşâbihât› anlama meydânında dönüp dolaşd›lar. Ma’rifet sahrâsında nice yollar kat’ etdiler. Buna rağmen onlar›n da müteşâbihâtdan henüz ulaşamad›kları k›smlar› kalm›şd›r. Hattâ kendilerine keşf olan ma’rifetler çok az, gizli kalan ma’rifetler çok fazla olup, aralar›nda nisbet bile kurulamaz. Ya’nî gizli ve örtülü ma’rifetlerin çokluğuna izâfetle, keşf olunan ma’rifetlerin mikdârı çok azd›r.

Seyyid-ül Enbiyâ “sallallahü aleyhi ve sellem”, gizli, örtülü ma’rifetlerin çokluğuna izâfeten, (Seni medh ve senâ etmeğe kalkışsam sayamam. Sen kendini senâ etdiğin gibisin) buyurmuşdur. Keşf olunanm ma’rifetlerin azl›ğ›na izâfeten de Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Allahü teâlâyı en iyi tan›yan›n›z, Ondan en çok korkan›n›zd›r. Allahü teâlây› en iyi tan›yan›n›z benim) buyurmuşdur.

Kavuşulacak mertebelerin, hâllerin en sonuna gelenler de bu yolun sonunda, onlar›n acz ve kusûr içinde kalmalar› zarûrî olduğundan, s›ddîklar›n efendisi Ebû Bekr “radıyallahü anh”, “anlamakdan âciz olduğunu bilmek, anlamakdır” veyâ “anlayamadığını anlamak, anlamakdır” buyurmuşdur. Müteşâbih ma’nâlar›n hakîkatlerinin evvellerinin avâma nisbeti, sonlar›n›n havâssa nisbeti gibidir. [Ebû Bekrin “radıyallahü anh” sözünden havâss›n aczini i’tirâf etdiği görülmekdedir.] Bu durumda avâmın aczini i’tirâf etmesi nas›l vâcib olmaz?

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

İKİNCİ VAZÎFE: ÎMÂN VE TASDÎK

 Müteşâbih lafzlarda irâde olunan ma’nân›n, Allahü teâlân›n azamet ve celâline yak›ş›r bir ma’nâ kasd edildiğini kesin olarak bilmek ve Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” Allahü teâlây› bu lafzlarla vasf etmesinde sâd›k olduğunu bilmek ve inanmakd›r. Resûlullah›n buyurdukların›n doğru, haber verdiklerinin hak olduğunu şübhe etmeden kalben tasdîk etmeli, ya’nî muhakkat, şeksiz ve şübhesiz inand›k ve tasdîk etdik, demelidir. Hakîkatine vâk›f olmasam da, Allahü teâlâ kendisini ne ile vasf etmiş veyâ Resûlü Onu nas›l vasf etmiş ise, Allahü teâlâ [kendisinin ve Resûlünün] vasf etdikleri gibidir. İrâde etdikleri ma’nâ ve söyledikleri vech üzere hakd›r, demelidir.

Süâl: Tasdîk ancak tasavvurdan sonra, îmân ise, ancak anladıkdan sonra olur. Müteşâbih lafzlar›n ma’nâlar›n› anlam›yan kimse, bu lafzları söyliyenin sâdık olduğuna nas›l inan›r?

Cevâb: İşleri icmâlî, ya’nî k›sa ve toplu hâlde olarak tasdîk etmek muhal değildir. Her akl sâhibi, bu müteşâbih lafzlardan ma’nâlar murâd edildiğini ve her ismin bir müsemmâs› kasd edildiğini bilir. O hâlde haber verilen şeyin haber verildiği üzere doğru olduğuna i’tikâd etmek mümkindir. Bu icmâl yolu ile ma’kûldür. Bu lafzlardan mufassal değil, mücmel işleri anlamak ve tasdîk etmek mümkindir. “Evde canl› vard›r” denildiğinde, bu söze, insan m›d›r, at m›d›r veyâ başka bir canl› m›d›r bilmeden, evde bir canl›n›n olduğunu tasdîk etmek mümkindir. Hattâ “Evde bir şey vard›r” denildiğinde, o şeyin ne olduğunu bilmese de, evdeki şeyin varl›ğ›n› tasdîk etmek mümkindir. Bunun gibi, meâl-i şerîfi (Rahmân Arşa istivâ etmişdir) olan, Tâhâ sûresi beşinci âyet-i kerîmesini duyan kimse, istivâ lafz›ndan, mücmel olarak Arşa özel bir nisbet irâde edildiğini anlar. Bu nisbetin Arş üzerine istikrâr, mahlûklar›na dönüş, Arş-› a’lâ ile ittihâd [birleşme], Arş› istîlâ etme [hükmü alt›na alma] veyâ nisbete delâlet eden başka bir ma’nâya geldiğini bilmeden de, istivâdan murâd›n Arşa özel bir nisbetin olduğunu tasdîk etmesi mümkindir.

Süâl: Halka anlamad›ğ› şeklde hitâb etmenin fâidesi nedir?

Cevâb: Bu hitâbdan maksad, ehli olan kimselere anlatmakd›r. Onlar da Evliyâ ve râsih ilmli âlimlerdir. Bunlar kasd edilen ma’nây› anlam›şlard›r. Akll› olanlara hitâb eden kimsenin, çocuklar›n anl›yabileceği sözlerle hitâb etmesi şart değildir. Avâm›n âriflere nisbeti, çocuklar›n bâlig olanlara nisbeti gibidir. Çocuklar›n, anlamad›ğı şeyleri bâliglerden sormas›, bâliglerin de çocuklara, “Bu sizin işiniz değil, bunlar üzerinde durmay›n›z, başka sözler üzerinde durunuz”, demeleri lâz›md›r. Avâmdan olan câhiller bir şey sorarlarsa, onlara meâl-i şerîfi (Ehl-i zikre [ya’nî âlimlere] sorunuz) olan Nahl sûresi k›rküçüncü âyet-i kerîmesini söylemelidir.

Eğer anlama kâbiliyyetinde iseler, onlara anlat›l›r. Aksi takdîrde onlara,meâl-i şerîfi, (Size az bir bilgi verilmişdir) olan ‹srâ sûresi, seksenbeşinci âyet-i kerîmesi ile, meâl-i şerîfi, (Size aç›klan›nca, hoşunuza gitmeyecek olan şeyleri sormay›n›z) olan Mâide sûresi, yüzbirinci âyet-i kerîmesini söylemelidir. Bu süâlin ma’nâlar› bunlard›r. Bunlara îmân etmek vâcibdir. Keyfiyyeti, nas›l olduğu sizin için mechûldür. Bu müteşâbih lafzlardan süâl etmek bid’atdir. ‹mâm-› Mâlik “rahmetullahi aleyh”, “İstivâ ma’lûmdur. Keyfiyyeti mechûldür. Ona inanmak vâcibdir” buyurmuşdur.

O hâlde zihnde tafsîlât› olmayan mücmel şeylere îmân etmek mümkindir. Allahü teâlâ hakk›nda muhal olanlar› nefy ederek tenzîh etmek tafsîlâtl› olmal›d›r. Çünki nefy edilenler cism ve cismin îcâblar›d›r. Burada cismden maksad›m›z, eni, boyu ve derinliği olan, kuvvetli ise, bulunduğu yere geçmeği taleb edene mâni’ olan, za’îf ise, kendisini yerinden çıkarmak isteyen itici bir kuvvet ile kendi yerinden ayr›lan bir şeydir. Çok aç›k olmakla berâber cismi aç›klamam›z, avâm›n bir k›sm›n›n belki cism ile ne murâd edildiğini anlayamazlar diye düşündüğümüz içindir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

BİRİNCİ BÖLÜM

 Müteşâbih Haberler Hakkında Selefin İ’tikâdı:

Basîret ehli yanında şübhesiz en açık hak mezheb, Selefin mezhebidir. Ya’nî Eshâb-ı kirâm ve tâbi’înin mezhebidir. İşte şimdi bu mezhebi ve delîllerini açıklayarak diyorum ki, bizce hak olan Selef mezhebinin hakîkati, avâmdan olan, ya’nî islâm i’tikâdını iyice bilmiyen bir kimseye,Allahü teâlânın zâtı ve sıfatları hakkında müteşâbih bir haber veyâ söz ulaşınca, onun üzerine yedi şey vâcib olur:

1– Takdîs,

2– Tasdîk,

3– Aczini i’tirâf etmek,

4– Sükût,

5– Keff (el çekmek, çekinmek),

6– İmsâk,

7– Ma’rifet ehline teslîm olmak.

1– Takdîs: Allahü teâlây› cism olmakdan ve cisme benzer şeylerden tenzîh etmekdir.

2– Tasdîk: Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurduklarına inanmakdır. Bütün bildirdikleri hakdır, doğrudur. Buyurduklarında sâdıkdır. Hak Onun dediği ve murâd etdiği yöndedir.

3– Aczini i’tirâf etmek: Avâm›n, müteşâbih bir haberde Allahü teâlânın ve Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” murâd›n› bilmenin ve anlaman›n, gücü d›ş›nda olduğunu ikrâr etmekdir. Zâten bu avâm›n şân›ndan değildir, vazîfesi de değildir.

4– Sükût: Teşbîhe götüren haberlerin ma’nâs›ndan avâm›n süâl sormamas›, o mevzu’a dalmamas›, ondan süâl etmenin bid’at olduğunu bilmesidir. O mevzu’a dalmas›nda dîni için tehlüke vard›r. Fark›nda olmadan küfre düşebilir.

5– İmsâk: Teşbîh uyand›ran lafzlarda tasarruf etmemek [hükm vermemek], başka bir dile çevirmemek, onda ziyâde ve noksanl›k yapmamak, cem’ ve tefrîk [birleşdirme ve ay›rma] yapmamakd›r. Belki söylenen lafz›, îrâd›, irâb›, tasrîfi ve sîgas› nas›l bildirilmişse, o şeklde söylemelidir.

6– Keff: Avâm›n, müteşâbih sözlerin ma’nâlar›n› irdelemekden gönlünü ve zihnini men’ etmek ve tefekkür etmemekdir.

7– Teslîm: Ma’rifet ehline teslîm olmakd›r. Kendisine âcizliği dolay›s›yla gizli olan müteşâbihlerin, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem”, Peygamberlere “aleyhimüsselâm”, s›ddîklara ve velîlere gizli kalmad›ğ›-na i’tikâd etmekdir.

Selef-i sâlihîn, yukar›daki yedi maddeyi avâm›n herbiri üzerine vazîfe olarak vâcib k›l›nmas›n› i’tikâd etmişlerdir. Selefin bu yedi vazîfenin herhangi birine muhâlefeti düşünülemez. Şimdi bu vazîfeleri teker teker aç›klayal›m:

B‹R‹NC‹ VAZÎFE: TAKDÎS

(Allahü teâlâ Âdem aleyhisselâm›n çamurunu eliyle yoğurdu) ve (Mü’minin kalbi Rahmân›n iki parmağ› aras›ndad›r) hadîs-i şerîflerinde geçen el (yed) ve parmak (usbu’) kelimeleri teşbîhe götüren, müteşâbih lafzlard›r. El kelimesi duyulduğunda iki ma’nâ akla gelir. Bunlardan biri et, kemik, sinir ve damarlardan müteşekkil uzva konulmuş ismdir. Et,kemik, sinir ve damarlar husûsî s›fatlar› olan husûsî cismlerdir. Cism, uzunluğu, genişliği ve derinliği olan [boşlukda yer kaplayan maddenin şekl alm›ş hâli olan] şeylerdir. Bulunduğu mekânda başka birinin bulunmas›na mâni’ olur. Kendisi yerinden ayr›lmad›kca oraya başkas› giremez.

Ba’zan bu el lafz›, aslâ cism ile alâkalı olmayan bir ma’nâya da gelebilir. Meselâ, “Ülke Emîrin elindedir” denildiğinde, emîrin eli kesik olsa bile ülkenin emîrin hükmü ve idâresi alt›nda olduğu anlaş›l›r. Avâm olsun, havâs olsun hadîs-i şerîfde bildirilen elin et, kan ve kemikden müteşekkil olan uzv olmad›ğ›n› düşünmelidir. Çünki, Allahü teâlâ hakk›nda böyle düşünmek muhaldir, mümkin değildir. Zîrâ Allahü teâlâ, cism olan şeylerle vasfland›r›lmakdan münezzehdir. Allahü teâlây› uzvlardan meydâna gelmiş bir cism olarak düşünen, puta tapm›ş olur. Çünki her cism mahlûkdur. Mahlûka ibâdet etmek küfrdür. Puta tapmak küfrdür. Çünki put, mahlûkdur ve cismdir. Cisme tapan da halef ve selef imâmlar›n›n icmâ’› ile kâfir olur. Bu kendisine tap›lan cism, ister sert ve kat› dağlar gibi kesîf olsun, ister hava ve su gibi latîf olsun, ister yeryüzü gibi karanl›k, ister güneş, ay ve y›ld›zlar gibi parlak olsun, ister hava gibi renksiz ve şeffaf olsun, ister Arş, Kürsî ve gök kadar büyük olsun, ister zerre ve toz gibi küçük olsun, ister taş gibi cans›z olsun, ister insan gibi canl› olsun, her hâl-ü kârda putdur. Cismin güzelliği, cemâli, azameti, küçüklüğü, kat›l›ğ›, kal›c› olmas› onu put olmakdan ç›karmaz.

Allahü teâlâ cism değildir, eli ve parmağ› cism değildir diyen kimse, Onu uzviyyetden, et ve sinirden nefy etmiş olur. Böylece hâdis olman›n îcâb etdirdiği şeylerden Rabbini tenzîh etmiş olur. Ondan sonra, Allahü teâlân›n eline ve parmağ›na dâir Kur’ân-› kerîm veyâ hadîs-i şerîfde geçen kelimenin, cism olmayan veyâ cismlere has olan s›fatlardan başka, Allahü teâlân›n şân›na lây›k bir ma’nâs› olduğuna inanmak lâz›md›r.

Bu ma’nây› anl›yam›yan, hakîkatini kavr›yam›yan için mükellefiyet yokdur.

Çünki bu ma’nâlar› bilmekle aslâ mükellef tutulmam›şd›r. Bunlar›n hakîkî ma’nâs›n› veyâ te’vîlini bilmesi üzerine vâcib değildir. Vâcib olan, ileride geleceği gibi, müteşâbih kelimeler üzerinde derin düşüncelere dalmamakd›r.

İkinci misâl: Hadîs-i şerîflerde bildirilen sûret lafz›d›r. (Allahü teâlâ Âdemi kendi sûretinde yaratd›) ve (Ben Rabbimi en güzel sûretde gördüm) hadîs-i şerîflerindeki sûret lafz›, müşterek ismdir. Ba’zan et ve kemikden meydâna gelmiş, herbiri husûsî yap›da olan göz, burun, ağ›z, yanak gibi cismlerin özel bir şeklde düzenlenmesinden hâs›l olan hey’ete verilen ismdir. Ba’zan de sûret lafz› kullan›l›nca, cism olmayan, cismde hey’et ve cismlerde tertîb olm›yan şey murâd olunur. Meselâ, “Mes’elenin sûretini bildi” ve benzeri sözlerdeki sûret lafzlar› böyledir. Her mü’min bilmelidir ki, sûret lafz›, Allahü teâlâ için yukar›daki birinci ma’nâdaki gibi et ve kemikden meydâna gelmiş burun, ağ›z ve yanakdan müteşekkil düşünülemez. Çünki bunlar›n hepsi cismdir ve cismlerdeki hey’etdir.

Cismlerin ve hey’etlerin yarat›c›s›, bunlara benzemekden ve s›fatlar›ndan münezzehdir. Bunu yakînen böyle bilen mü’mindir.

Eğer hât›r›na, bu kelimeden kasd edilen ma’nâ bu değilse, acabâ istenen ma’nâ nedir, diye gelirse, bu durumda bilmelidir ki, bu mevzû’da araşd›rma yapmak emr olunmam›ş, bu mevzû’a dalmamak emr olunmuşdur. Çünki bu mevzû’, tâkatinin üstündedir. Fekat o kimseye lâz›m olan, sûret lafz› ile, cism ve cisme has s›fat olmayan ve Allahü teâlân›n azamet ve celâline lây›k olan bir ma’nân›n murâd buyurulduğunu i’tikâd etmesidir.

Üçüncü misâl: Bir kimsenin kulağ›na nüzûl (inme) kelimesi çal›n›nca, bunun müşterek ism olduğunu bilmelidir. (Allahü teâlâ her gece dünyâ semâs›na iner) hadîs-i şerîfindeki inme (nüzûl), müteşâbih bir kelimedir. ‹nsan›n hât›r›na cismin inmesi gelebilir. Ba’zan nüzûl cismler için kullan›l›r. O zemân nüzûl kelimesinin üç cisme ihtiyâc› vard›r. Birincisi, sâkinine mekân olan yüksek cismdir. ‹kincisi, yine sâkinine mekân olan alçak cismdir. Üçüncüsü, aşağ›dan yukar›ya ve yukar›dan aşağ›ya intikâl eden cismdir. Aşağ›dan yukar›ya ç›kmağa su’ûd, urûc veyâ raky denir.

Yüksekden alçağa inmeğe de nüzûl ve hübût denir. Ba’zan da nüzûl lafz› cismden başka ma’nâda kullan›l›r. O zemân cismin hareketi ve intikâlini düşünmeğe ihtiyâc kalmaz. Nitekim Allahü teâlâ, Zümer sûresi, alt›nc› âyetinde meâlen, (Sizin için [büyük baş] hayvanlardan sekiz çift indirdi) buyurmuşdur. Deve, s›ğ›r gibi hayvanlar›n gökden intikâl ederek nüzûl etmeleri görülmemişdir. Bunlar›n rahmlerde yarat›ld›ğ› bilinmekdedir. O hâlde bu inzâlde şübhesiz başka bir ma’nâ vard›r.

İmâm-› Şâfi’î “rad›yallahü anh” da, “M›sra gitdiğimde, M›sr halk› sözümü anlamad›lar. Ben de indim, sonra dahâ indim, sonra dahâ da indim” buyurmuşdur. ‹mâm-› Şâfi’î bu inme ile, vücûdünün aşağ›ya indiğini kasd etmemişlerdir. [Halk›n seviyesine indiklerini söylemişlerdir.]

O hâlde her mü’min, Allahü teâlâ hakk›nda nüzûl, birinci ma’nâda olduğu gibi, bir şahs›n cesedi ile yukar›dan aşağ›ya intikâli olmad›ğ›n› kesin bilmelidir. Çünki şahs ve cesed cismdir. Allahü teâlâ ise cism değildir.

Eğer bu ma’nâ kasd edilmiyor ise, hangi ma’nâ kasd ediliyor, diye hât›r›na bir düşünce gelirse, ona deriz ki: Semâdan devenin indirilmesini anlamakda âciz olan sen, Allahü teâlân›n dünyâ semâs›na nüzûlünü anlamakda dahâ da âcizsin. Bu konu seni ilgilendirmez. İbâdetin ile veyâ mesleğinle meşgûl ol. Dilini tut. Her ne kadar hakîkatini ve nas›l olduğunu bilmesen de arab lügatinde nüzûl kelimesinin, Allahü teâlân›n azamet ve celâline yak›ş›r bir ma’nâs›n›n câiz olduğunu bilmelisin.

Dördüncü misâl: Kur’ân-› kerîmdeki fevk [üst] lafz›d›r. En’am sûresi, onsekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (O kullar›n›n fevk›nde yegâne tasarruf sâhibidir) ve Nahl sûresi, ellinci âyet-i kerîmesinde meâlen (Fevklerinde olan Rablerinden korkarlar) buyurulmuşdur. Bu âyet-i kerîmelerde geçen fevk kelimesini avâmdan birisi duyduğu zemân, fevk kelimesinin iki ma’nâda kullan›lan müşterek bir ism olduğunu bilmelidir.

Birinci ma’nâs›, yukar›da olan bir cismin aşağ›da olan bir cisme nisbeti gibidir. Ya’nî yukar›da olan aşağıdakinin baş›n›n üzerinde olmas›d›r.

İkinci ma’nâda fevk, rütbe için kullan›l›r. Bu ma’nâda, “ilm ilmden üstündür” denildiği gibi, “Halîfe sultân›n fevk›ndedir” ve “Sultân vezîrin fevk›ndedir” denir. Birinci ma’nâ, bir cismin diğer bir cisme nisbetini gerekdirir. İkinci ma’nâda ise, cisme ihtiyâc yokdur.

O hâlde mü’min, kesin olarak bilmelidir ki, birinci ma’nâ, istenen ma’nâ değildir. Allahü teâlâ hakk›nda muhâldir. Çünki birinci ma’nâ, cismin veyâ cismlerin s›fatlar›n›n îcâb etdirdiklerindendir.

O hâlde fevk kelimesinin birinci ma’nâs›n›n Allahü teâlâ hakk›nda nefy edileceğini bilen kimsenin, bu kelimenin niçin ve ne ma’nâda kullan›ld›ğ›n› bilmese de, üzerine herhangi bir mes’ûliyyet yüklenmez ve bu mevzû’a dal›p araşd›rmas›na lüzûm yokdur. Zikr etdiğimiz müteşâbih lafzlar›n üzerine zikr etmediklerimiz k›yâs edilebilir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık