EY NEFSİM!

“Ey nefsim! Akllı olduğunu iddia ediyorsun ve sana ahmak diyenlere kızıyorsun. Hâlbuki, senden dahâ ahmak kim var ki, ömrünü boş şeylerle, gülüp eğlenmekle geçiriyorsun. Senin hâlin, şu kâtile benzer ki, polislerin, kendisini aradıklarını ve yakalayınca, idâm edeceklerini bildiği hâlde, zamanını eğlence ile geçiriyor. Bundan dahâ ahmak kimse olur mu? 

Ey nefsim! Ecel sana yaklaşmakta, Cennet ve Cehennemden biri, seni beklemektedir. Ecelinin, bugün gelmeyeceği ne malum? Bugün gelmezse, bir gün elbette gelecek. Başına gelecek şeyi, geldi bil! Çünkü, ölüm kimseye vakit tayin etmemiş ve gece veyâ gündüz, çabuk veyâ geç, yazın veyâ kışın gelirim dememişdir. Herkese ânsızın gelir ve hiç ummadığı zamânda gelir. İşte ona hâzırlanmadın ise, bundan dahâ büyük ahmaklık olur mu? O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Günâhlara dalmışsın. Allahü teâlâ, bu hâlini görmüyor sanıyorsan, kâfirsin! Eğer gördüğüne inanıyorsan, çok cüretkâr ve hayâsızsın ki, Onun görmesine ehemmiyyet vermiyorsun! O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Hizmetçin sana itaat etmezse, ona nasıl kızarsın! O hâlde, Allahü teâlânın sana kızmıyacağından nasıl emîn oluyorsun! Eğer Onun azâbını hafîf görüyorsan, parmağını aleve tut! Yâhud, kızgın güneş altında bir sâat otur! Yâhud da, hamam halvetinde fazlaca kal da, zavallılığını, dayanamıyacağını anla! Yok eğer, dünyâda yapdıklarına cezâ vermiyecek sanıyorsan, Kur’ân-ı kerîme ve yüzyirmidörtbinden ziyâde Peygambere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” inanmamış oluyorsun ve hepsini yalancı yapmış oluyorsun. Çünki, Allahü teâlâ, Nisâ sûresinin yüzyirmiikinci âyetinde meâlen, (Günâh işliyen, cezâsını çekecekdir) buyuruyor. Kötülük eden, kötülük görür. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Günâh işleyince, O kerîmdir, rahîmdir, beni afv eder diyorsan, dünyâda, yüzbinlerce kişiye niçin zahmet, açlık ve hastalık çekdiriyor ve tarlasını ekmiyenlere mahsûlünü vermiyor! Şehvetlerine kavuşmak için, her hîleye baş vuruyorsun ve o vakt Allahü teâlâ kerîmdir, rahîmdir, istediklerimi zahmetsiz bana gönderir demiyorsun. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Belki inandığını, fakat sıkıntıya gelemeyeceğini söyleyeceksin. Fazla sıkıntıya dayanamayanların, az bir zahmet ile, bu sıkıntıyı önlemeleri lâzım olduğunu, Cehennem azâbından kurtulmak için, dünyâda zahmete katlanmanın farz olduğunu, demek ki bilmiyorsun. Bugün dünyânın bir mikdâr zahmetine dayanamazsan, yarın Cehennem azâbına ve âhıretdeki zillet ve alçaklığa ve tard olmağa, kovulmağa nasıl dayanacaksın? O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Para kazanmak için çok zahmet ve aşağılıklara katlanıyor ve hastalıkdan kurtulmak için, bir yehûdî doktorun sözü ile, bütün şehvetlerinden vaz geçiyorsun da, Cehennem azâbının, hastalıkdan ve fakîrlikden dahâ acı olduğunu ve âhıretin dünyâdan çok uzun olduğunu bilmiyorsun. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Sonra tevbe ederim ve iyi şeyler yaparım diyorsan, ölüm dahâ önce gelebilir, pişmân olup kalırsın. Yarın tevbe etmeği, bugün etmekden kolay sanıyorsan, aldanıyorsun. Çünkü tevbe, gecikdikçe zorlaşır ve ölüm yaklaşınca, hayvana yokuş önünde yem vermeğe benzer ki, fâidesi olmaz. Senin bu hâlin, şu talebeye benzer ki, dersine çalışmayıp, imtihân günü hepsini öğrenirim sanır ve ilm öğrenmek için, uzun zemân lâzım olduğunu bilemez. Bunun gibi, pis nefsi temizlemek için de, uzun zemân mücâhede etmek lâzımdır. Ömür, boşuna geçince, bir ânda, bunu nasıl yapabilirsin? İhtiyârlamadan önce gençliğin, hasta olmadan önce sıhhatin ve sıkıntı çekmeden önce râhatlığın ve ölmeden önce hayâtın kıymetini niçin bilmiyorsun? O hâlde yazıklar olsun sana ey nefsim!

Kışın muhtâc olacağın şeylerin hepsini, niçin yazdan hâzırlayıp hiç gecikdirmiyorsun ve bunları elde etmek için, Allahü teâlânın merhametine, ihsânına güvenmiyorsun? Hâlbuki Cehennemin zemherîri, kışın soğuğundan az değildir ve ateşinin sıcaklığı, temmuz güneşinden aşağı değildir. Bunların hâzırlığında, hiç kusûr etmiyorsun da, âhıret işlerinde gevşek davranıyorsun. Bunun sebebi nedir? Yoksa âhıret ve kıyâmet gününe inanmıyor musun ve kalbindeki bu küfrü, kendinden de mi saklıyorsun? Bu ise, ebedî felâketine sebebdir. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Marifet nûrunun himâyesine sığınmayıp da, öldükden sonra, şehvet ateşinin, cânını yakmasından, Allahü teâlânın lütfu ve merhameti ile kurtulacağını sanan bir kimse, kalın elbisesinin himâyesine girmeden, kışın soğuğunun, Allahü teâlânın lütfu ile kendisini üşütmiyeceğini sanan kimseye benzer. Bu kimse, bilemiyor ki, Allahü teâlâ, birçok fâideleri sağlamak için, kışı yaratmış ise de, lütuf ve merhamet ederek, elbise yapılacak şeyleri de yaratmış ve insanlara, elbise yapmak için akıl ve düşünce vermişdir. Yani Onun ihsânı, elbise teminini kolaylaştırmakta olup, elbisesiz üşümemek şeklinde değildir. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Günâhların Allahü teâlâyı kızdırdığı için, azâb çekeceğini zannetme ve günâhlarımın Ona ne zararı var ki, bana kızıyor deme! Zan etdiğin gibi değil. Seni yakacak olan Cehennem azâbı, senin içinde ve şehvetlerinden meydâna gelmekdedir. Nitekim, insanın hastalığı, yidiği zehirden ve içine giren zararlı şeylerden meydâna gelmekde olup, tabîbin sözlerini dinlemediği için, onun kızmasından hâsıl olmuyor. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Ey nefsim! Anladım ki, dünyânın ni’metlerine ve lezzetlerine alışmışsın ve kendini onlara kapdırmışsın! Cennete ve Cehenneme inanmıyorsan, bâri ölümü inkâr etme! Bu ni’met ve lezzetlerin hepsini senden alacaklar ve bunların ayrılık ateşi ile yanacaksın! Bunları istediğin kadar sev, istediğin kadar sıkı sarıl ki, ayrılık ateşi, sevgin kadar çok olur. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Dünyâya niye sarılıyorsun? Bütün dünyâ senin olsa ve dünyâdaki insanların hepsi sana secde etse, az zamân sonra sen de, onlar da toprak olacaksınız! İsmleriniz unutulacak, hâtırlardan silinecek. Geçmiş pâdişâhları hâtırlayan var mı? Hâlbuki sana dünyâdan az birşey vermişler. O da bozulmakda, değişmekdedir. Bunlar için, sonsuz Cennet ni’metlerini fedâ ediyorsun. O hâlde, yazıklar olsun sana ey nefsim!

Bir kimse, kıymetli ve sonsuz dayanıklı bir mücevheri verip, bununla, kırık bir saksı satın alırsa, ona nasıl gülersin? İşte dünyâ, alınan saksı gibidir. Onu kırıldı bil ve ebedî cevheri, elinden çıkdı bil ve sana pişmânlık ve azâb kaldı bil!

Bunlar ile ve bunlar gibi sözlerle, herkes nefsini azarlıyarak, kendi hakkını ödemeli ve nasîhate, önce kendinden başlamalıdır! Allahü teâlâ, doğru yolda gidenlere selâmet ihsân buyursun! Âmîn.”

İmam-ı Gazali (rahmetullahi aleyh) ~ Kıyâmet ve Âhıreti

Hangi günah büyük günahtır?

 İmam-ı Gazali rahmetullahi aleyh  büyük günahı şöyle tarif etmiştir:

“İnsan hangi günahı bir korku ve pişmanlık hissetmeden, onu küçümseyerek irtikâp edenler gibi hatta adet haline getirip bu tahkir ve küçümseyi de hissetmeyenler gibi yaparsa o günah büyüktür.”

Astronomi ve anatomi

 Astronomi ve anatomi bilmeyen, Allahü tealanın varlığını ve kudretini iyi anlayamaz."   

(İmâm-ı Gazâlî)

Ey Oğul (Nasihatler-İmam-ı Gazali'den)

Ey Oğul (Nasihatler-İmam-ı Gazali'den)

Allahü teâlânın yolunda yürümek istiyen bir kimseye evvelâ

ne yapmak lâzımdır? diyorsun. 

Ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bildirdiklerine uygun, temiz bir i’tikâd ve îmân lâzımdır. 

Bundan sonra, tevbe-i nasûh, ya’nî dahâ işlememek üzere, günâhlara tevbe etmek, 

Üçüncüsü, herkes ile halâllaşmak, üzerinde hiçbir mahlûkun hakkı kalmamak, 

Dördüncüsü, Allahü teâlânın emrlerini yapacak kadar, islâmiyyeti öğrenmekdir. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Fâidesiz ilmi öğrenmekden ve Allahü teâlâdan korkmıyan kalbden ve

dünyâya doymıyan nefsden ve Allah için ağlamayan gözden ve kabûle lâyık olmıyan düâdan Allahü teâlâ bizi korusun) buyurmuşdur.

İmam-ı Gazali hazretleri filozof değildir

 Hüseyin bin said hazretleri Buyurdular ki:

O zamanlar Avrupa’nın filozofları tepsi gibi düz zannederdi dünyayı.İmam-ı Gazali hazretleri “rahmetullahi aleyh”, bunu ilimle reddetti.Ve dünyanın yuvarlak olduğunu isbat etti.Allahü tealayı inkâr eden o filozofların bu iddialarını çürüterek, ahmak olduklarını isbat etti.Felsefe dedikleri gülünç bilgilerini, ilim ile nakzedip, herbirini rezil etti.Bunun için İmam-ı Gazali hazretleri, filozof değildir.O, dinde bir müctehiddir.Ve büyük bir İslam âlimidir.Çok büyük İslam âlimidir.Her fende söz sahibi ve hüccet-ül İslam’dır.

Allahü teâlâya düşman olanları sevmemeli

 (Kimyâ-i se’âdet) kitâbı, beşinci aslında diyor ki: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Îmânın temeli ve en kuvvetli alâmeti, müslimânları sevmek ve müslimânlara düşmanlık edenleri sevmemekdir). Cenâb-ı Hakkın Îsâ aleyhisselâma emr-i ilâhîsinin meâl-i şerîfi, (Eğer yerlerde ve göklerde bulunan bütün mahlûkların ibâdetlerini yapsan, dostlarımı sevmedikce ve düşmanlarıma düşmanlık etmedikce, hiç fâidesi olmaz)dır. Her mü’min, Allahü teâlâya düşman olanları sevmemeli, islâmiyyete yapışanları sevmelidir. Bunu sözlerinde ve mümkin ise, hareketlerinde belli etmelidir.

İmâm-ı Gazâlî hazretlerini mezarın içine koydum

İmâm-ı Gazâlî hazretleri, kendisini mezarın içine Şeyh Ebû Bekr en-Nessâc'ın koymasını vasiyet etmişti. Şeyh, bu vasiyeti yerine getirip mezardan çıktığında, hâli değişmiş, yüzü kül gibi olmuş görüldü. Oradakiler; "Size ne oldu? Niçin böyle sarardınız, soldunuz efendim!" dediler. Cevap vermedi. Isrâr ettiler, gene cevap vermedi. Yemîn vererek tekrar ısrârla sorulunca, o da mecbur kalarak şunları anlattı:

"Ne zaman ki, İmâm-ı Gazâlî hazretlerini mezarın içine koydum. Kıble tarafından nurlu bir sağ elin çıktığını gördüm. Hafiften bir ses bana şöyle seslendi. Muhammed Gazâlî'nin elini, Seyyid-ül-mürselin Muhammed Mustafâ'nın (sallallahü aleyhi ve sellem) eline koy. Ben denileni yaptım. İşte, mazardan çıktığımda benzimin sararmış, solmuş olmasının sebebi budur. Allah ona rahmet eylesin."

"Hüccet-ül-İslâm" adıyla meşhûr olan İmâm-ı Gazâlî, üç yüz binden fazla hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezbere biliyordu. İslâmın yirmi temel ilmi ile, bunların yardımcıları olan müsbet ilimlerde de söz sâhibiydi. Tasavvuf ilminde de yüksek derece sâhibi olup güzel ahlâk ve hâl sâhibi velîydi. Hadîs ve Usûl-i hadîs ilimlerinde ilim deryâsı olan bu büyük âlimin kitaplarında mevdû hadîs var diyerek, İmâm-ı Gazâlî'de eksiklik aramak, ilmin hakîkatını, İslâm âliminin derecesini bilmemektir. Zamânında yaşayan ve sonra gelen âlimler, onun kitaplarını senet kabûl etmişler ve netice olarak İmâm-ı Gazâlî'nin kitaplarını ancak mezhepleri kabûl etmeyenlerin dinde reform yapmak için uğraşanların beğenmediklerini bildirmişlerdir.

İmam Gazali Hazretlerinin kabri şerifi

İmam Gazali Hazretlerinin İran’ın Meşhed şehri Tus köyündeki kabri.

Ruh ve beden

İmâm-ı Gazâlî hazretleri rahmetullahi aleyh buyuruyor ki:

Âdem aleyhisselam yaratılıp, beli mesh edilince, zerreler halinde nesli çıktı. Bir kısmı sağ tarafına, bir kısmı sol tarafına kondu. 

Allahü teâlâ buyurdu ki:

— İşte bu sağdakiler, Cennet ehlinin amelini yapacaklarından, Cennetlik olanlardır. Bunların amellerinden bana bir fayda ve zarar yoktur. Bu soldakiler, Cehennem ehlinin amelini yapacaklarından, Cehennemlik olanlardır. Bunlardan da, bana bir fayda ve zarar yoktur.

Âdem aleyhisselam sordu:

— Ya Rabbi! Cehennem ehlinin ameli nedir?

— Bana şirk koşmak ve gönderdiğim peygamberlere inanmamak ve onlar vasıtasıyla gönderdiğim kitaplardaki emir ve nehyimi tutmayıp, bana isyan etmektir.

Âdem aleyhisselam dua etti:

— Ya Rabbi! Bunları kendilerine şahit kıl! Umulur ki, Cehennem ehli ameli işlemezler.

Allahü teâlâ da, nefslerini şahit yapıp, (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) buyurdu. Hepsi, (Evet, biz şahidiz, Rabbimizsin) dediler. 

Allahü teâlâ, melekleri ve Âdem aleyhisselamı da şahit tuttu ki, onlar Allahü teâlânın Rab olduğunu tasdik ve ikrar ettiler. 

Bu sözleşmeden sonra, onları tekrar eski mekânlarına gönderdi, çünkü bunların hayatları yalnız ruhani bir hayat idi. Cismani bir hayat değildi. 

Allahü teâlâ, bunları Âdem aleyhisselamın sulbüne yerleştirdi. Ruhlarını kabzedip, Arşın hazinelerinden birinde muhafaza etti. 

Ana rahminde, çocuğun cismani sureti tamam olduğu zaman, henüz ölüdür. Allahü teâlâ, rahimde ölü olan bu çocuğa ruh vermeyi murat buyurduğunda, Arş’ta muhafaza edilen ruhu, o cesede iade eder. Çocuk o zaman hareket etmeye başlar. 

Allahü teâlânın ruhlara, (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) diye sorduğu misaktan [sözleşmeden] sonraki ölüm, yani ruhun Arşın hazinelerine gönderilmesi, birinci ölüm ve şimdiki ana karnındaki hayat, ikinci hayattır. 

(Dürret-ül-Fahire)

İmam-ı Gazalî hazretlerinin vefatı

İmam-ı Gazali 1111 (h.505) yılının Cemaziyelevvel ayının 14. Pazartesi günü büyük kısmını zikir ve tâat ve Kur’an-ı Kerim okumakla geçirdiği gecenin sabah namazı vaktinde abdest tazeleyip namazını kıldı, sonra yanındakilerden kefen istedi. 

Kefeni öpüp yüzüne sürdü, başına koydu: 

“Ey benim Rabbim, Mâlikim!.

Emrin başım gözüm üzere olsun” dedi. 

Odasına girdi. İçeride, her zamankinden çok kaldı. Dışarı çıkmadı. 

Bunun üzerine oradakilerden üç kişi içeri girince, İmam-ı Gazali hazretlerinin kefenini giyip, yüzünü kıbleye dönüp, ruhunu teslim ettiğini gördüler.

ALLAHÜ teâlâ bu büyüklerin şefaatlerine kavuşmayı nasip eylesin

Hakîkî kemâl yalnız Allahü teâlânındır

 Denilir ki, kul hakiki kemâlin yalnız Allahü Teâlâ da olduğunu, kendisinde veya başkasında gördüğü her kemâlin Allahü Teâlâ sayesinde olduğunu bilince ne Allahü Teâlâdan başkasını sevebilir ne de Allahü Teâlâya dayanmayan bir sevgiye gönlünde yer verebilir.

( İmâm-ı Gazali "rahmetullahi aleyh")

YEDİNCİ VAZÎFE: TESLÎM-4

BEŞİNCİ FASL:

Takdîrî i’tirâz: Belki sen, yukar›daki sebeblerden dolay› avâm›n kalbinde kesin tasdîk hâs›l olacağ›n› inkâr etmem diyebilirsin. Lâkin tasdîk, bir şeyin ma’rifeti, bilinmesi değildir. Hâlbuki insanlar i’tikâd ile değil, hakîkî ma’rifet ile mükellefdirler. ‹’tikâd cehl cinsindendir. Onunla hak ile bât›l ay›rd edilemez.

Cevâb: Bu fikrde olmak yanl›şd›r. Doğrusu, insanlar›n se’âdeti hakk›n hakîkatine muvâf›k şeklde kalblerinde nakş olunmas› için, bir şeye olduğu gibi kesin olarak i’tikâd etmesindedir. Öldüğü zemân perdeler kalkd›ğ›nda, işleri inand›klar› gibi gördüklerinde zelîl olmazlar. Rezîl ve rüsvâ olmak, utanacak duruma düşmek ateşi ile yanmad›klar› gibi, ikinci olarak Cehennem ateşi ile de yanmazlar Hak bilinen bir şeyin sûreti kalbinde nakş olunca, kendisine fâide verecek hiç bir sebebe bakmaz. Bu delîl hakîkî midir, şeklî midir, kendisine kanâ’at veren bir şey midir, delîli söyleyen şahsa hüsn-i zann› m›d›r veyâ sebebsiz, sâdece taklîd netîcesindeki kabûl müdür? Hangisi olduğuna bakmaz. Matlûb olan fâideli delîl değil, fâidedir. O da olduğu gibi Hakk›n bulunduğu hâldeki hakîkatidir. Allahü teâlân›n zât›, s›fatlar›, kitâblar›, Peygamberleri ve âh›ret günü hakk›ndaki inanc›n›n hak olduğuna ve hakîkatin inand›ğ› hâl üzere bulunduğuna kat’î olarak i’tikâd eden sa’îddir. Bu inanç kelâm ilminde yaz›l› delîllerden birine dayanmasa da Allahü teâlâ kat›nda makbûldür. Çünki Allahü teâlâ kullar›n› mutlak inanmak ile mükellef tutmuşdur. Bu da Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” tevâtür ile gelen haberlerden kat’î olarak bilinmekdedir. Nitekim bedevî arablara Peygamber efendimiz islâm› arz eder, onlar kabûl edip, hayvanlar›n› ve develerini gütmeğe dönerlerdi. Peygamberimiz bunlara mu’cize hakk›nda tefekkür etmeği, mu’cize hakk›ndaki delîlleri, âlemin hâdis olmas›n›, Sâni’in, ya’nî yokdan var edenin isbât›n›, vahdâniyyetinin delîlleri ve diğer s›fatlar› hakk›nda düşünmelerini emr buyurmam›şd›r. Arablar›n avâm›ndan çoğuna bunlar teklîf edilseydi, bunlar› anlayamaz, uzun müddet geçse bile, idrâk edemezlerdi. Nitekim onlardan biri Peygamberimize yemîn verdirerek, Allah seni Peygamber olarak m› gönderdi, deyince, Peygamberimiz de, (Vallâhi, Allah beni Resûl olarak gönderdi) buyurunca, bu yemîne inanarak îmân edip, oradan ayr›ld›.

Başka biri de Peygamberimizin yan›na gelip bakd›ğ›nda, “Vallâhi bu yüzün sâhibi yalanc› olamaz” demişdir. Buna benzer say›s›z misâller vard›r. Böylece Peygamberimizin kendi asr›ndaki bir harbde ve sahâbîlerinin zemân›nda, çoğu kelâm delîlini bilmeyen binlerce kişi müslimân olmuşdur. Delîlleri anlamak istiyenlerin san’atlar›n› terk etme ihtiyâc›n› duymalar› ve bir mu’allimden uzun müddet [delîller hakk›nda] ders görmeleri lâz›m gelirdi. Hâlbuki böyle bir rivâyet nakl edilmemişdir.

O hâlde zarûrî olarak bilinmesi gerekir ki, Allahü teâlâ nas›l hâs›l olursa olsun, îmân ve kesin tasdîk ile halk› mükellef k›lm›şd›r.

Evet, ârifin mukallidden üstün olduğu inkâr edilemez. Lâkin ârif mü’min olduğu gibi, mukallid de mü’mindir.

Süâl: Mü’min taklîdci, kendisi ile yehûdî taklîdci aras›n› ne ile ay›r›r?

Cevâb: Mü’min mukallid taklîdi bilmez ve kendisinin mukallid olduğunu da bilmez. Kendisinin hak üzere olduğuna inan›r ve i’tikâd›nda hiç şübhesi olmaz. Kendisinin hak üzere, hasm›n›n bât›l inançda olduğunu kat’î olarak bildiği için, kendisiyle hasm›n›n aras›ndaki farklar› tesbît etmeğe lüzûm görmez. Kendisini hasm›ndan farkl› görmesinin sebebi, kuvvetli olmasalar da ba’z› karînelerin ve zâhirî delîllerin mukallidlere mahsûs olduğunu görmesidir. Yehûdî de kendisi için ayn› şeklde düşünürse, söylemesi hak yolda olan mukallidin i’tikâd›n› bozamaz, kar›şd›ramaz. Nitekim, araşd›r›c› bir âlimin kendini yehûdîden delîl ile üstün sanmas›, araşd›r›c› mütekellim bir yehûdînin de kendisini delîl ile üstün görmesi ile araşd›r›c› ârifin inanc›nda bir şübhe uyand›rmad›ğ› gibi, taklîdine bağl› bir mukallidde de şübhe uyand›ramaz. Bât›l üzere olan yehûdî, karş›l›kl› konuşmalar› esnâs›nda, mukallidin i’tikâd›nda herhangi bir şübhe uyand›rmamas›nda, mukallidin îmân› ona kâfîdir.

Kendi taklîdi ile yehûdînin taklîdi aras›ndaki fark› aç›klamakda zorland›ğ› için üzülen, kederlenen avâmdan biri hiç görülmüş müdür? Bu düşünce avâm›n hât›r›na bile gelmez. Hât›rlar›na gelse ve şifâhen söylense, söyleyene gülerler ve “bu ne hezeyând›r? Hak ile bât›l aras›nda müsâvât m› var ki, fark› aramaya ihtiyâc duyup da yehûdînin bât›l üzere, benim hak üzere olduğunu beyân edeyim. Ben buna yakîn ile inan›yorum.

Bu husûsda herhangi bir şübhem yokdur. Bu durumda ben nas›l fark› arar›m. Aradaki fark, araşd›rmaks›z›n kesin olarak bellidir” derler. Zâten yakîn sâhibi mukallidin hâli de budur. Kendine göre mezhebini kat’î olarak doğru bilen, hakîkatde bât›l üzere olan yehûdî için bile bu fark› arama problemi söz konusu değildir. Nerede kald› ki, Allahü teâlâ kat›nda da hak olan mü’min mukallid için söz konusu olsun. Bu aç›klamalarla anlaş›lmakdad›r ki, müslimân mukallidlerin i’tikâdlar› kat’î ve sağlamd›r. Şerî’at de onlar› bundan başkas› ile mükellef k›lmam›şd›r.

Süâl: Farz edelim ki, avâmdan mücâdeleci ve inâdc› biri taklîdi kabûl etmiyor, Kur’ân-› kerîmin delîlleri onu iknâ’ etmiyor ve yukar›da geçen hakk› bât›ldan ay›r›c› aç›k ve k›ymetli sözler de onu iknâ’ etmiyorsa buna ne yapmal›d›r?

Cevâb: Bir kişi yarat›l›ş›n›n asl› sâlim olm›yan ve f›trat› s›hhatli bulunmayan tabî’ati bozulmuş bir hastad›r. Onun hâl ve hareketlerine bak›l›r. Tabî’atinde mücâdele ve inâd gâlib ise, onunla mücâdele etmez ve eğer îmân esâslar›ndan birini inkâr ediyorsa, başkalar›na zarar vermemesini sağlar›z.

Eğer onda, firâsetle rüşd ve kabûlü sezersek, aç›k sözlerle ve delîllerin yard›m› ile ona söz geçirebilirsek, gücümüz nisbetinde onu tedâvî eder ve ac›, tatl› sözlerle, uygun delîller ile hastal›kdan kurtar›r›z.

Hulâsa: Allahü teâlân›n emr etdiği gibi en güzel şeklde onunla mücâdeleye gayret sarf ederiz. Ama hasta rûhlu kimselere uygulanan bu kadar ruhsat, herkes ile kelâm kap›s›n› açmağa delîl değildir. Çünki ilâclar, hastalar için kullan›l›r, onlar›n da say›s› azd›r. Hastalara zarûret hükmü ile uygulanan tedâvîden, s›hhatli kimselerin korunmas› lâz›md›r. Aslî f›trat› sağlam olan kimse, mücâdelesiz ve delîlsiz îmân› kabûl etmeğe hâz›rd›r.

Sıhhatlilerin ilâc kullanmas›n›n zararı, hastalar›n ilâc kullanmağı ihmâl etmelerinin zararından dahâ az değildir. Allahü teâlâ Resûlüne Nahl sûresi, yüzyirmibeşinci âyet-i celîlesinde meâlen, ([Ey Resûlüm] sen Rabbin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağ›r ve onlarla en güzel şeklde mücâdele et) buyurduğu gibi, her şey yerli yerine konmal›d›r. Bir cemâ’at hak yola hikmet ile da’vet edilir. Diğer bir cemâ’at güzel va’z ve sözlerle da’vet edilir. Başka bir cemâ’at de tatl› bir mücâdele ile da’vet edilir.

Bunların kısmlar›n› (El kıstâs-ül müstakîm) kitâbında tafsîlâtı ile bildirdik. Burada tekrâr ile sözü uzatmayalım. 

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

YEDİNCİ VAZÎFE: TESLÎM-3

Süâl: Yukar›da geçen iki mes’eleden üçüncü mes’ele lâz›m gelmez mi, diye za’m ederlerse,

Cevâb: Bu k›yâs ve tefrîdir. Biz dahâ önceden k›yâs ve tefrîa, ya’nî k›smlara ay›rmağa yol olmad›ğ›n›, hattâ tefrîk yapmadan, vârid olduğu üzere kalmas›n›n lâz›m geldiğini beyân etmişdik.

Süâl: Kur’ân-› kerîmin arabîsi kadîmdir. Çünki hadîs-i şerîfde,

(Kur’ân-› kerîm kadîmdir) buyurulmuş ve Yûsüf sûresi, ikinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Biz onu arabî bir Kur’ân olarak indirdik) buyurulmuşdur. O hâlde arabî lisan› da kadîm olmaz m›, denilirse:

Cevâb: Kur’ân-› kerîmin arabî olmas› hakd›r, doğrudur. Zîrâ Kur’ân-›

kerîmde, arabî olduğu bildirilmekdedir. Kur’ân-› kerîmin kadîm olduğu da hakd›r. Bunu Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” beyân etmişdir. Kur’ân-›

kerîmin arabîsinin kadîm olmas› da üçüncü bir mes’eledir. Kur’ân-› kerîmin

arabîsinin kadîm olmas› hakk›nda bir şey vârid olmam›şd›r. Kadîmliği hakk›nda söz lâz›m gelmez. Bu sebeble avâm ve haşeviyye f›rkas› bu husûsda

tasarruf etmekden al›konulur ve k›yâsdan ve onun îcâblar› olan sözlerden

men’ olunur. Hattâ onlara tazyîki dahâ da artd›r›r›z.

Kur’ân-› kerîm kelâmullahd›r ve mahlûk değildir demek, Kur’ân-› kerîmin kadîm olduğunu kasd etmedikce, Kur’ân-› kerîm kadîmdir demesine ruhsat verilmez. Çünki “mahlûk değildir” ile “kadîm” sözleri aras›nda fark vard›r. Zîrâ, “Filân›n kelâm› mahlûk değildir” demek, “vaz’ olunmuş değildir” demekdir. Ba’zan mahlûk, halk edilmiş (muhtelak) ma’nâs›na gelir. Gayr-i mahlûk sözü bu ma’nâya gelirse de, kadîm ma’nâs›na

gelmez. O hâlde aralar›nda fark vard›r.

Biz Kur’ân-› kerîmin kadîm olduğuna inan›r›z. Sâdece bu lafz ile değil. Çünki bu lafz tahrîf, tebdîl, tağyîr, tasrîf olunmamal›, hattâ Allahü teâlân›n murâd› olduğu ma’nâ üzere hakd›r şeklinde i’tikâd edilmesi lâz›md›r. Kur’ân-› kerîmi, kasdî olarak hiç bir nass nakl etmeden mahlûkdur

diyen kimse bid’at işlemiş ve kendiliğinden bir şeyler ilâve yapm›ş, Selef-i sâlihînin yolundan ayr›lm›ş olur.

ÜÇÜNCÜ FASL:

Süâl: Bilinen mes’elelerden biri olan “Îmân kadîmdir” sözü hakk›nda ne dersiniz?

Cevâb: Eğer işin dizgini elimizde olsayd›, süâl soran›, bu fâidesi olmayan za’îf sözden men’ ederdik ve “bu bid’atdir” derdik. Bulunduğumuz yerde onlar güçlü ise deriz ki: Îmândan maksad›n›z nedir? Eğer

maksad›n, halk›n bilgisi ve s›fatlar› hakk›nda ise, halk›n bütün s›fatlar› mahlûkdur. Eğer maksad›n Kur’ân-› kerîmden bir şey veyâ Allahü teâlân›n s›-

fatlar›ndan ise, bil ki, Allahü teâlân›n bütün s›fatlar› kadîmdir. Eğer maksad›n ne halk›n s›fat› ne de Hâl›k›n s›fat› ise, o zemân bu anlaş›l›r ve tasavvur edilir şeklde değildir. Zât›, kendisi anlaş›lam›yan, tasavvur edilemiyen bir şeyin kadîm ve hâdis olmas›na nas›l hükm verilir? Asl olan süâl soran› zecr edip, cevâb vermemekdir. Selef-i sâlihîn mezhebinin en saf

maksad› da budur. Zarûret olmadan bu yoldan ayr›lmamak lâz›md›r.

Zor durumda olan›n tutacağ› yol, zikr etdiğimizdir.

Eğer, karş›m›zdaki zekî, hakîkatleri anlayabilecek biri ise, mes’elenin örtüsünü kald›r›p, Kur’ân-› kerîm hakk›ndaki müşkillerinden kurtar›-

r›z ve şöyle deriz:

Bil ki, varl›kda her şeyin dört mertebesi vard›r:

1– Zâhirdeki varl›ğ›,

2– Zihndeki varl›ğ›,

3– Lisandaki varl›ğ›,

4– Kâğ›da yaz›lm›ş varl›ğ›.

Ateşi misâl alal›m. Ateşin ocakda bir varl›ğ› vard›r. Bir de zihnde ve

hayâlde varl›ğ› vard›r. Ya’nî ateşin kendisini ve hakîkatini bilmekdeki varl›ğ› vard›r. Bir de lisandaki varl›ğ› vard›r ki, ateş lafz› ateşe delâlet eden bir

kelimedir. Bir de kâğ›d üzerine yaz›lm›ş şeklden ibâret bir varl›ğ› vard›r.

Yakma, ateşe mahsûs bir s›fat olduğu gibi, kadîmlik Kur’ân-› kerîmin ve Allahü teâlân›n kelâm›n›n s›fat›d›r. Yak›c› ateş, ocakda oland›r. Zihndeki, lisandaki ve kâğ›d üzerindeki değildir. Yak›c›l›k kâğ›dda ve dilde olsayd›, onlar› yakard›.

Eğer bize, “ateş yak›c›d›r” denirse, “evet” deriz.

Eğer bize, “ateş kelimesi yak›c›d›r” denirse, “hây›r” deriz.

Eğer bize, “ateşin harfleri yak›c›d›r” denirse, “hây›r” deriz.

Eğer bize, “ateş kelimesinin kâğ›d üzerinde yaz›l› harfleri yak›c›d›r”

denirse, buna da “hây›r” deriz.

Eğer bize, ateş kelimesiyle söylenen ve yaz›lan “yak›c›d›r” denirse,

“evet” deriz. Çünki bu kelime ile söylenen ve yaz›landan maksad ocakdakidir. Ocakdaki de yak›c›d›r.

Allahü teâlân›n kelâm› k›dem, ya’nî kadîmlik ile vasfland›r›ld›ğ› gibi, ateş de yakmak ile vasfland›r›lmakdad›r.

Kur’ân-› kerîm diye ismlendirdiğimiz şeyin varl›ğ› dört mertebe

üzeredir:

1– Allahü teâlân›n zât› ile kâim olan asl varl›ğ›d›r. Ocakdaki ateşin varl›ğ› gibidir. Nitekim Nahl sûresi, altm›ş›nc› âyet-i kerîmesinde meâlen, (En

yüce s›fatlar Allaha âiddir) buyurulmuşdur. Âcizlere anlatmak için bu gibi misâlleri vermek lâz›md›r. K›dem, kadîmlik bu varl›ğ›n husûsî bir vasf›d›r.

2– Lisan›m›zla söylemeden önce, öğrenme esnâs›nda zihnimizde

olan ilmî varl›ğ›d›r.

3– Seslerimizle meydâna gelen lisan›m›zdaki varl›ğ›d›r.

4– Kâğ›dlar üzerine yaz›lan varl›ğ›d›r.

Süâl: Kur’ân-› kerîmi nutk etmeden önce, onun ilminden zihnlerimizde olan nedir, diye sorulursa:

Cevâb: ‹lmimiz s›fat›m›zd›r. O da mahlûkdur, ya’nî sonradan yarat›lm›şd›r. ‹lmimizle bilinen şey, ya’nî Kur’ân-› kerîm kadîmdir. Nitekim ateşi bilmemiz ateşin sûretini hayâlimizde canland›rd›ğ›m›z yak›c› değildir.

Fekat ilmimizle ma’lûm olan şey yak›c›d›r.

Süâl: Kur’ân-› kerîm okurken sesimizden, dilimizin hareketinden ve

nutkumuzdan sorulursa,

Cevâb: Bunlar lisan›m›z›n s›fat›d›r. Lisan›m›z hâdisdir. Lisan›n s›fat›

yarat›ld›kdan sonra olur. Her hâdisden sonra meydâna gelenler elbette

hâdisdir. Lâkin bu hâdis olan seslerimizle nutkumuz, zikr etdiğimiz, k›râet ve tilâvet etdiklerimiz kadîmdir. Nitekim ateşin harflerini lisan›m›zla zikr

ederiz. Bu harflerle zikr edilen şey yak›c›d›r. Seslerimiz ve seslerimizin parçalar›, ya’nî heceler yak›c› değildir.

Süâl: Ateş sözünün harfleri ateşin kendisinden ibâret değil midir,

denirse:

Cevâb: Eğer söylediğin gibi olursa, “ateş”in harfleri yak›c› olur.

Kur’ân-› kerîmin harfleri eğer okunan›n kendisi ise, o zemân kadîm olur.

Bunun gibi, “ateş”in kâğ›d üzerine yaz›lm›ş şekli de yak›c› olur. Çünki yaz›lan “ateş”in kendisi olur. Ateşin sûreti olan şekller yak›c› değildir.

Çünki kâğ›d›n üzerinde yakmadan ve yak›lmadan durmakdad›r. ‹şte

varl›kdaki bu dört dereceyi avâm ay›ramamakdad›r. Avâm bunlar› tafsîlat› ile anlayamaz. Hele bunlar› teker teker hiç ay›ramazlar. Bunun için

mes’elenin içine dalm›yoruz. Yoksa, işlerin hakîkatini ve tafsîlat›n›n künhünü bilmediğimizden değildir.

Elbette “ateş” ocakda olduğu zemân yak›c›, sönücü ve parlay›c› olarak vasf olunur. Lisanda da, fârisî, türkce ve arabî olarak veyâ az harfli, çok

harfli diye vasf olunur. Hâlbuki “ateş”in ocakdaki varl›ğ›, tükçe, fârisî ve arabî diye k›smlara ayr›lamaz. Lisanda olan “ateş” de sönme ve parlama şeklinde vasf olunamaz. Kâğ›da yaz›ld›ğ›nda k›rm›z›, yeşil ve siyâh diye vasfland›r›ld›ğ› gibi, muhakkak, sülüs, rik’a veyâ nesh kalemle yaz›lm›şd›r denir. Lisandaki “ateş” kelimesinin bunlarla vasfland›r›lmas›na imkân yokdur.

“Ateş” ismi, ocakda olana, kalbde [zihnde], lisanda ve kâğ›dda olanlara verilen müşterek bir ismdir. Ocakda olana verilen ism hakîkidir. Zihnde olan›, hakîkî değil ilmîdir. Ama ateşin hakîkîsini anlatan sûret ma’nâs›-

na gelir. Nitekim aynadaki görüntülerine, hakîkî olmad›klar› hâlde insan ve

ateş denir. Fekat insan ve hakîkî ateşi hât›rlatan sûret ma’nâs›na gelir.

Lisandaki “ateş” kelimesi ateş ile ismlendirilir. Bu da zihnde mevcûd olan ateşe delâlet eden üçüncü ma’nâd›r. Ya’nî, hakîkatde olan birinci, zihnde olan ikinci ma’nâd›r. Lisanda olan, ›st›lâhlara göre değişir.

Hakîkî ve zihnde olan ateş kelimelerinde değişiklik olmaz. Kâğ›d üzerinde olana, dördüncü ma’nâ olarak ateş denir. Bu da, lisanda olana, ›st›-

lâh ile delâlet eden şekllerdir.

Kur’ân-› kerîm ve ateşin, hattâ her şeyin ismi, bu dört işde ya’nî,

ma’nâ, varl›k ortakl›ğ› anlaş›ld›. Haberlerde, (Kur’ân mü’minin kalbindedir), (Kur’ân mushafdad›r), (Kur’ân okuyucunun lisan›ndad›r),

(Kur’ân zât-i ilâhînin s›fat›d›r) şeklinde gelmiş olan sözlerin hepsi doğrudur. Hepsinin ma’nâs› bulunduklar› mertebelere göre anlat›lm›şd›r.

Zekî kimselerce bunlarda bir tenâkuz yokdur. Bu zekî kimseler, murâd olunan hakîkati ihâta etmekle hepsini tasdîk etmişlerdir. Bunlar öyle aç›k ve

ince işlerdir ki, zekî ve anlay›şl› kimselere göre bundan dahâ aç›k bir şey

yokdur. Ahmak ve anlay›ş› k›t olanlara göre, bundan dahâ ince ve kapal›

bir şey yokdur. Bunlar› bu gibi ilmlere dalmakdan men’ etmek lâz›md›r.

Bunlara, “Kur’ân-› kerîm mahlûk değildir de ve sus. Bunun üzerine ziyâde ve noksanl›k yapma. Bu konuyu araşd›rma ve inceleme” demelidir.

Zekî kimseleri, bu müşkillerin s›k›nt›lar›ndan derhâl kurtar›p, râhatland›rmak lâz›m gelir. Ayr›ca bunlara, “avâm ile bu mevzu’lar› konuşmamalar›, avâma tâkatlar›n›n üstünde olan bir mükellefiyyet yüklememeleri” tavsiye olunur. Müteşâbihât›n zâhirî ma’nâlar›nda müşkil yerlerin, şübheli ve tereddüdlü sözlerin hepsi avâm›n, ilm ve idrâki az, zekâ ve kâbiliyyeti k›t olanlar›n›n yan›nda örtülüdür. Ama basîret erbâb› için aç›k hakîkatlerdir. Selefin büyüklerinin bu hakîkatleri bilmekden âciz olduklar›-

n› zan etmek doğru değildir. Gerçi onlar müteşâbih ve istiâreli sözleri, kitâblara yazmam›şlard›r. Ama onlar› bildiler, avâm›n da bunlar› anlamakdan âciz olduklar›n› anlay›p, kendileri sükût edip, avâm› da sükût etdirmişlerdir. Hak olan, doğru olan da budur. Selefin büyüklerinden maksad›m, makâm ve şöhret bak›m›ndan değil, ma’nâlara dalmak ve s›rlara muttali’ olmak bak›m›ndand›r. Selefin büyükleri, avâma göre değişir. Avâm,

halk›n aras›nda ilmi ile şöhret yapm›ş kimselerin büyük olduğuna inan›rlar. Bu da delâlete düşme sebeblerinden bir başkas›d›r.

DÖRDÜNCÜ FASL:

Süâl: Avâm, araşd›rma ve incelemeden men’ edilirse, delîli bilmez. Delîli bilmeyen delâlet olunan› tan›mada câhil kal›r. Hâlbuki Allahü

teâlâ bütün kullar›na:

1– Kendisini tan›malar›n›, Ona îmân edip, varl›ğ›n› tasdîk etmeği,

2– Başkas›na benzetme ve sonradan yarat›lma alâmetlerinden

münezzeh k›lmağ›,

3– Vahdâniyyetini, bir olduğunu bilmeği,

4– ‹lm, kudret, istediğini yapmak gibi s›fatlar›n› bilmeği emr buyurmuşdur.

O hâlde delîlleri bilmek zarûrî değil, matlûbdur, ya’nî istenilir. Her

ilm matlûbdur. ‹lm ancak delîllerin ağ› ile delîlleri incelemekle, matlûba delâlet etdiği vechi anlamakla ve netîcenin nas›l olacağ›n› düşünmekle ele

geçirilir. Bu da ancak, delîllerin şartlar›n›, mukaddimelerin nas›l tertîb edildiğini ve netîcelerin nas›l elde edildiğini bilmekle temâm olur. Bu da yavaş yavaş insan› aklî ilmlerde dikkatli incelemeğe, kelâm ilmini öğrenmeğe ve araşd›rmağ› temâmlamağa götürür.

Avâm üzerine vâcib olan, Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” getirdiklerini tasdîk etmekdir. Bu tasdîki zarûrî değildir. Çünki Peygamber diğer insanlar gibi bir insand›r. Onu yalanc› Peygamberlik iddiâs›nda bulunanlardan ay›racak delîl lâz›md›r. O da ancak mu’cizeyi çok dikkatli incelemekle, mu’cizenin hakîkatini ve şartlar›n› bilmek ve diğer Peygamberlerin Peygamberlik delîllerini incelemekle mümkindir. Bu da kelâm ilminin özüdür.

Cevâb: Halk üzerine vâcib olan,yukar›da say›lan şeylere îmân etmekdir. Îmân da onda hiç tereddüd olmayacak ve sâhibinin hatâya düşme ihtimâlini akla getirmeyecek şeklde kat’î olarak tasdîk etmekden

ibâretdir. Bu kat’î tasdîk, alt› mertebede hâs›l olur.

1. Tasdîkin en yüksek mertebesidir:

Derece derece, kelime kelime usûlü ve mukaddimeleri yaz›l› olan en

sağlam ve şartlar›na uygun delîller ile, şübhe ve tereddüde ve hiç bir ihtimâle yer b›rakmayacak şeklde elde edilir. Bu da istenilenin en sonudur.

Tasdîkde bu mertebeye erişmiş her asrda ancak bir iki kişiye rastlan›r.

Ba’zan de hiç bulunmaz. Eğer kurtuluş bu derece ma’rifetle s›n›rland›r›lsayd›, kurtulma imkân› azal›r ve kurtulanlar az olurdu.

2. Vehme götüren, takdîrî delîlleri ile hâs›l olan tasdîk:

Büyük âlimler aras›nda meşhûr, inkâr› çirkin, insanlar›n onlar hakk›nda münâkaşa etmekden nefret etdikleri bir tak›m husûslara dayal› vehmî, takdîri delîllerle hâs›l olur. Bu cins delîller, ba’z› kimselerde, ba’z›

husûslarda, hilâf›na imkân verdirmeyen kat’î bir tasdîk hâs›l eder.

3. Hitâbet delîlleri ile hâs›l olan tasdîk:

Cem’iyyetde cereyân eden muhâvere, münâzara ve ilmî konuşmalarda ileri sürülen delîller ve isbâtlardan hâs›l olur. Bu da aç›k fikrli ve anlay›şl› insanlar›n çoğunda tasdîki ifâde eder. ‹çi teassub ile dolu olan, delîllerin îcâb etdirdiği şeylerin aksine tam inanm›ş olanlar, delîl ve isbâtlar›

lây›k› ile ta’kîb edemiyenler, aksi tezi savunanlar›n sözlerine kap›larak şübhe ve tereddüde düşenler, mücâdelecilerin sözlerinin te’sîri ile hayretde

kalanlar, bu konuşmalardan istifâde edemezler. Kur’ân-› kerîmin ekserî

delîlleri bu cinsdendir, ya’nî hitâbî delîllerdir.

Tasdîkini gerekdiren aç›k delîllerden biri, bir yerin iki idârecisi olursa,

düzen bozulur sözüdür. Nitekim Enbiyâ sûresi, yirmiikinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Eğer yerde ve gökde Allahdan başka ilâhlar bulunsayd›, yer

ve gök [bunlar›n nizâm›] kesinlikle bozulup gitmişdi) buyurulmuşdur.

Şimdi, kafas› mücâdelecilerin tart›şmalar› ile kar›şmam›ş, f›trat› aynen kalm›ş her kalb sâhibi, bu delîl ile hemen Allahü teâlân›n birliğini kat’î

şeklde tasdîk eder. Fekat bir mücâdelecinin ona, “âlemi, iki ilâh›n uyuşarak, aralar›nda ihtilâf olmadan idâre etmeleri mümkindir” diyerek, karş›s›ndakine bu kadar›n› işitdirmesi, onun tasdîkini buland›r›r. Sonra bu

mes’elenin çözülmesi ve zihninden ç›kar›p atmas› zorlaş›r. Şek ve şübhe onu kaplar, bunu üzerinden atmak zor olur.

Çok aç›k bilinmekdedir ki, yaratmağa kâdir olan, iâdeye, ya’nî öldükden sonra diriltmeğe dahâ da kâdirdir. Nitekim Yasîn sûresi, yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen, (De ki, onlar› ilk def’a yaratm›ş

olan diriltir) buyurulmuşdur. Bunu işiten her zekî veyâ gabî olan avâm,

hemen tasdîke koşar ve der ki: Evet, diriltmek, yaratmakdan dahâ zor değildir, hattâ dahâ kolayd›r. [Böylece Allahü teâlân›n, öldürdükden sonra

dirilteceğini tasdîk etmiş olur.] Fekat onun, cevâb vermekde zorluk çekeceği bir süâl karş›s›nda zihni kar›ş›p tasdîki sars›labilir.

Tasdîki ifâde eden, her şeyi içine alan tam ve kat’î delîl, art›k süâle

mahal kalmay›ncaya kadar bu mevzu’ ile alâkal› bütün süâl ve cevâblar›n temâmland›ğ› zemândaki delîldir. Tasdîk bundan önce hâs›l olur.

4. ‹şitmekle hâs›l olan tasdîk:

Halk›n çok medh etmesi sebebi ile doğruluğuna inand›ğ›, hüsn-i i’tikâd edilen kimseden işitmekle hâs›l olan tasdîkdir. Çünki herkes, doğruluğuna inand›ğ› babas›na, üstâd›na veyâ fazîleti ile şöhret bulmuş bir zâta tam inan›r, i’timâd eder. Bunlardan birinin, bir kimsenin ölmesi, bir gâib kimsenin gelmesi gibi, verdiği habere hiç araşd›rmadan inan›p tasdîk

eder. Kalbinde tasdîkden başka hiç bir şeye yer yokdur. Bu tasdîkde dayanağ›, haberi verene hüsn-i i’tikâd›d›r. Doğruluk, vera’ ve takvâ ile tecribe edilmiş birisi, Ebû Bekr “rad›yallahü anh” gibidir. Ebû Bekr “rad›yallahü anh”, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve selle” şöyle buyurdu dediğinde, ona niceleri kat’î şeklde inan›r, dediğini mutlaka kabûl eder. Bunda,

hüsn-i i’tikâd›ndan başka dayanağ› yokdur. Bunun gibi s›dk, takvâ ve vera’ ile meşhûr olan zât, bir âmîye, ya’nî avâmdan birisine, “Bil ki, âlemin

yarat›c›s› birdir. O âlim ve kâdirdir. Muhammed aleyhisselâm› Peygamber olarak göndermişdir” dediğinde, hemen o âmî, hiç şübhe etmeden

inan›r. Çocuklar›n, babalar›na ve hocalar›na i’tikâdlar› da böyledir. Onlardan i’tikâd edilecek şeyleri işitdiklerinde, hiç bir huccet ve delîle lüzûm

kalmadan tasdîk edip, bu inançlar›n› devâm etdirirler.

5. ‹htimâl ve karînelere dayanan tasdîk:

‹nsan bir şeyi, karîne ve işâreti ile birlikde duyduğunda, o haberin

doğruluğuna kalbin inanmas›ndan hâs›l olan tasdîkdir. Bu haber muhakk›k, araşd›r›c› âlimlerce kat’î bir kanâ’at hâs›l etmez. Ama avâm›n kalbinde sağlam bir i’tikâd b›rak›r. Meselâ avâmdan biri vâlînin hastal›ğ›n› tevâtür ile ya’nî bir çok kimseden duydukdan birkaç gün sonra vâlînin konağ›ndan bağ›rma ve ağlaşmalar duysa, o s›rada vâlînin hizmetcilerinden

biri, vâlînin öldüğünü haber verse, avâmdan olan buna hemen kat’î sûretde inan›r ve tedbîrini ona göre al›r. Hizmetcinin yanl›ş işitmiş olacağ›-

n› veyâ feryâd ve figân›n hastan›n bay›lmas›ndan veyâ hastal›ğ›n›n şiddetinden veyâ başka sebeblerden olabileceğini aslâ hât›r›na getirmez. Vâlînin öldüğüne kalbinde sağlam bir inanç hâs›l olur.

Nice a’râbî, kaba tabî’atl› bedevîler, Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” güler yüzüne, tatl› sözüne, latîf şemâiline ve güzel ahlâk›-

na bak›p, derhâl îmân etmişlerdir. Hiç şübhe kar›şd›rmadan kesin olarak

tasdîk etmişlerdir. Peygamberliğini isbât eden bir mu’cize ve mu’cizeye

delâlet eden bir delîl istememişlerdir.

6. Arzû ve tabî’atine uyan haberlere dayanan tasdîk:

Bir kimse tabî’atine ve ahlâk›na uyan bir söz duyduğunda, hemen

onu tasdîk etmesidir. Bu tasdîki, sâdece haberin tabî’atine muvâf›k geldiği içindir. Sözü söyleyene hüsn-i i’tikâd› olduğundan veyâ haberin

doğruluğuna şâhid olacak bir karîne ve işâret bulunduğundan değildir.

S›rf tabî’atine, arzûsuna uygun olmas›ndand›r. Meselâ, düşman› olduğu

birisinin ölmesini, öldürülmesini ve işinden ç›kar›lmas›n› şiddetle arzû eden

bir kimse, bunlardan birisine âid bir haber duyduğunda, çok az da olsa

hiç bir tepki göstermeden hemen tasdîk eder ve git gide bu, o kimsede

kat’î bir inanç hâlini al›r. Eğer böyle bir haber, bir dostu hakk›nda olsa veyâ arzû ve isteğine muhâlif olsayd›, duraklar, inanmak istemez, temâmiyle red ve inkâr ederdi. Bu tasdîk, tasdîklerin en za’îfi, en aşağ› derecesidir. Çünki öncekiler bir delîle dayanmakda, za’îf de olsa, bir karîneye veyâ haber veren hakk›nda hüsn-i i’tikâda, iyi inanca veyâ buna benzer delîllere istinâd etmekdedirler. Bunlar sâdece avâm›n, haklar›nda delîl

mu’âmelesi yapd›klar›, delîl zan etdikleri emâreler, belirti ve işâretlerdir.

Tasdîkin mertebeleri böylece anlaş›ld›kdan sonra bilinmelidir ki, avâm›n îmân› bu say›lan sebeblere dayanmakdad›r. Onlar hakk›nda bu sebeblerin en yüksek derecelisi, Kur’ân-› kerîmin delîlleri ve kalbi tasdîk etmeğe götüren benzeri delîllerdir. Bir âmînin [avâmdan birinin] Kur’ân-› kerîmin delîllerinden ileriye geçirilmemesi ve içindeki, kalbleri teskîn eden, avâm›

tasdîk ve itmi’nâna çeken aç›k ma’nâl› âyet-i kerîmelerden uzaklaşd›r›lmamas› lâz›md›r. Bunlar›n ötesindekiler, avâm›n anlayamayacağ› delîllerdir.

‹nsanlar›n çoğu çocuk iken îmân etmekdedirler. Bunlar›n tasdîklerinin sebebi, babalar›n› ve hocalar›n› taklîd etmekdir. Bunlara iyi zanda bulunduklar›, onlar› dahâ çok medh-ü senâ etdikleri ve başkalar›n›n da onlar› övdükleri içindir. Bunlara muhâlif olanlar› şiddetle red ederler. Onlara kendileri gibi inanm›yanlar›n çeşidli belâ ve musîbetlere uğrad›klar›n› bildiren hikâyeler nakl ederler. Meselâ filan yehûdî kabrinde köpek şekline

çevrilmiş ve falan râfizî domuz şekline girmiş gibi sözler nakl ederler.

Bu gibi hikâyeler, rü’yâlar ve hâller, çocuklar›n rûhlar›nda, bunlardan nefret, z›dd›na da meyl hâs›l eder. Hattâ kalblerinden bütün şübheleri söküp ç›kar›r.

Çocuklukda öğrenilen, taş üstüne kaz›lan yaz› gibidir. Çocuk bu

inançla büyür. Rûhunda kuvvet bulur. Bülûğa erişdiği zemân bu kat’î inanç

onda devâm eder ve içinde hiç bir şübhe kar›şmam›ş sağlam bir tasdîke var›r.

H›ristiyan, yehûdî, mecûsî ve müslimân çocuklar›n›n hepsi, hak

olsun, bât›l olsun, kat’î olarak babalar›n›n inanç ve i’tikâdlar› üzere yetişirler. Onlar› parça parça etseler de aslâ i’tikâdlar›ndan dönmezler. Hakîkî olsun, şeklî olsun, inançlar›n›n aleyhine hiç bir delîli kabûl etmezler.

‹slâmiyyeti bilmeyen müşrik köle ve câriyeler müslimânlar›n esâretine düşdüklerinde, müslimânlarla bir müddet berâber kal›nca, müslimânlar›n islâmiyyete s›k› bağl›l›klar›n› gördüklerinde, onlarla berâber islâmiyyete meyl edip, onlar›n i’tikâd› gibi inan›p ve onlar›n ahlâk› ile ahlâklan›rlar. Bunlar›n hepsi sâdece taklîd ve tâbi’ olduklar› kimselere benzemenin netîcesidir. Zîrâ teşbîh, insan tabî’atinin yarat›l›ş›nda vard›r. Bilhâssa çocuklarda ve gençlerde dahâ fazlad›r.

Böylece anlaşılmakdad›r ki, kesin tasdîk araşd›rmağa ve delîller aramağa bağlı değildir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

YEDİNCİ VAZÎFE: TESLÎM-2

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Müteşâbih sözler hakk›nda çeşidli ve fâideli beş fasl:

B‹R‹NC‹ FASL:

Süâl: Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” başka bir kelime kullanma imkân› var iken, murâd olunmayan başka bir ma’nây› da akla getiren (vehm etdiren) kelimeler kullanmas› nedendir?

Bu kelimelerin teşbîhe [benzetmeğe] yol açacağ›n›, halk› yanl›ş

yola götürüp, Allahü teâlân›n zât› ve s›fatlar› hakk›nda onlar› bât›l i’tikâda sevk edeceğini bilmiyor mu idi? Hâşâ, nübüvvet makâm› bu bilgilerden gizli kalamaz. Veyâ Peygamber efendimiz biliyordu da, câhillerin bilmemelerine, sap›klar›n sap›tmalar›na önem vermedi mi?

Bu ihtimâl dahâ uzak ve dahâ çirkindir. Çünki Peygamberimiz her

şeyi aç›klay›c› olarak gönderilmişdir. Gizleyici, kapal› b›rak›c› olarak gönderilmemişdir. ‹şte bu tereddüdler, kapal› ve anlaş›lmas› zor olan şeyler kalblerde müşkiller meydâna getirir, hattâ halk› ba’z› kötü i’tikâdlara çeker. Meselâ bu kötü inançl› kimseler derler ki: Eğer Peygamber olsayd›,

Allahü teâlây› hakk› ile bilir, tan›rd›. Onu tan›d›ğ› takdîrde de Onun zât ve

s›fatlar› hakk›nda, muhâl olan şeylerle vasfland›rmazd›.

Bir diğer tâife de kelimenin zâhirine, görünen ma’nâs›na meyl etdiler. “Eğer hak ve doğru olmasayd›, Peygamber efendimiz böyle söylemez,

başka ma’nâya gelmeyen kelime kullan›rd› veyâ vehmi izâle edecek karîneler kullan›rd›.”

Şimdi bu büyük müşkilin çözüm yolu nedir?

Cevâb: Bu müşkiller basîret ehli taraf›ndan çözülmüşdür. Bu bir kaç

ma’nâya gelen müteşâbih kelimeleri Peygamber efendimiz bir def’ada bir

araya toplay›p zikr etmemişdir. Bunlar› toplayan Müşebbihe f›rkas›d›r. [Hâl›k› mahlûka benzeten, sap›k i’tikâdl› bir f›rkad›r.] Bir araya getirilen toplu hâldeki, vehme ve telbîse götüren lafzlar›n fehmler üzerindeki te’sîri,

farkl› zemânlarda söylenen âhâd, tek sahâbînin bildirdiği haberlerden dahâ te’sîrli olduğunu beyân etmişdik. Ancak, Resûlullah efendimiz bu

lafzlar› bütün ömründe ve ayr› ayr› zemânlarda söylemişdir. Kur’ân-›

kerîmde ve mütevâtir haberlerde olan müteşâbih lafzlar çok az say›dad›r. Hattâ onlara sahîh haberlerdeki müteşâbih lafzlar da eklense say› yine azd›r. Ancak i’timâda şâyân olmayan şâz ve za’îf haberlerin çoğalmas›yla müteşâbih kelimeler çoğalm›şd›r. Sonra mütevâtir hadîs-i şerîfler âdil

kimseler taraf›ndan nakl edilmiş ise, bunlardaki müteşâbih lafzlar bir kaç

kelimedir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” bu kelimeleri, teşbîh

uyand›rmağ› giderecek olan karîne ve işâretlerle kullanm›şd›r. Bunu,

meclis-i şerîflerinde hâz›r olup, müşâhede edenler idrâk etmişlerdir. Bu

lafzlar karînesiz nakl edilmiş olsayd›, vehm ortaya ç›kard›.

Vehm ve ihtimâllerin giderilmesinde en büyük karîne, dahâ önceden bilindiği gibi, zâhirî ma’nâlar› kabûlden, Allahü teâlây› takdîs ve tenzîh etmekdir. Her kim Allahü teâlây› tan›makda bu ma’rifete sâhib olursa, bu ma’rifet onun rûhunda en kuvvetli bir g›dâ olur. Bu ma’rifet sâyesinde, Allahü teâlân›n s›fatlar›na âid her duyduğunu Ona lây›k şeklde anlar. O ma’rifet ile hiç bir şübhe kalm›yacak şeklde vehmler giderilir.

Buna dâir beş misâl verelim:

Birinci misâl: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Kâ’beye

(Beytullah), “Allah›n evi” ad›n› vermişdir. Çocuklar ve çocuk derecesinde

olanlar, Kâ’beyi Allahü teâlân›n meskeni ve kalacak yeri olarak bilirler. Allahü teâlây› gökde bilen ve Arş üzerinde karâr k›ld›ğ›na inanan avâm, Kâ’benin Allahü teâlân›n meskeni olmad›ğ›na hiç şübhe etmeden inan›rlar.

Eğer avâma Peygamber efendimizin, Kâ’benin Allahü teâlân›n

meskeni olduğuna vehm ve hayâl etdiren (Kâ’betullah) lafz›n› söylemesinin sebebi sorulursa, hepsi birden “bu vehm ancak çocuklar ve ahmaklar hakk›ndad›r”. Kulağ›na, “Allah Arş üzerinde karâr k›lmakdad›r” diye tekrâr tekrâr gelen (Beytullah) lafz›n› duyduğunda, beytden murâd›n, meskeni ve bar›nağ› olmad›ğ›nda hiç şübhesi olmaz. Hattâ aç›k olarak bilir ki,

beytin Allahü teâlâya izâfesi, beytin şereflendirilmesi veyâ Rabbine ve sâhibine beytin muzâf olmas›, vaz’ olunduğundan başka bir ma’nâya gelmekdedir. Avâm›n, Allahü teâlân›n Arş üzerinde olduğuna i’tikâd›, kat’î ilm

ifâde eden bir karîne değil midir? Bununla Kâ’benin Allah›n evi olduğu,

ama bar›nağ› olmad›ğ› irâde edilmekdedir. Kâ’benin Allah›n evi ve bar›-

nağ› olduğu, dahâ önceden hiç bir bilgiye ve inanca sâhib olmayanlar hakk›nda düşünülür.

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” bu lafzlarla, takdîs ilmine vâk›f olan ve teşbîhi nefy eden, Allahü teâlây› cismden ve cismin a’râzlar›ndan tenzîh eden bir cemâ’ate ya’nî, Eshâb-› kirâma hitâb etmişlerdir. Bu

hitâbda hiç şübhe b›rakm›yacak şeklde, vehmi giderecek kat’î karîneler

vard›r. Bu kelimenin te’vîlinde ba’z›lar›n›n tereddüdde kalmalar› câiz ise

de, karîne ile murâd› ta’yîn etmek, Allahü teâlân›n celâline lây›k olacak

şeklde lafz›n ihtimâlleri cümlesindendir.

‹kinci misâl: Bir fakîhin kelâm›nda geçen (sûret) kelimesi, bir çocuğun veyâ âmînin, ya’nî avâmdan birinin yan›nda söylense, “Bu mes’elenin sûreti böyledir” veyâ “Bu hâdisenin sûreti böyledir” denilse, o çocuk

veyâ mes’elenin ma’nâs›n› bilmeyen âmî, mes’ele denilen şeyin bir sûret olduğunu ve sûretin de kendi bildiği ve çevresinde gördüğü gibi,

ağz›, burnu ve gözü olan bir şeyi hayâl eder.

Fekat, mes’elenin hakîkatini ve onun husûsî olarak tertîblenmiş

bilgilerden ibâret olduğunu bilen kimse, mes’elede cismlerin şeklleri gibi, gözü, burnu, ağz› olduğunu düşünebilir mi? Hây›r. Mes’elenin cism olmakdan ve cismin s›fatlar›ndan münezzeh olduğunu bilmesi ona kâfîdir.

Bunun gibi, ilâhdan da cismiyyeti nefy etmek ve cism olmakdan münezzeh bilmek, (Allah, Âdemi kendi sûretinde yaratd›) hadîs-i şerîfini işitenin kalbinde (sûret) kelimesinin ma’nâs›n› anlamas›nda bir karîne olur.

Allahü teâlây› cism olmakdan münezzeh bilen bir ârif, “mes’elenin

sûreti” sözündeki sûreti, cismânî sûret olarak düşünenlere teaccüb etdiği gibi, Allahü teâlâya cismânî sûret nisbet edenlere de teaccüb eder.

Üçüncü misâl: Bir kimse bir çocuğun yan›nda, “Bağdâd halîfenin

elindedir” dese, çocuk Bağdâd› halîfenin parmaklar› aras›nda, sanki

Bağdâd› taş› ile toprağ› ile avucunun içine alm›ş san›r. Bunun gibi, Bağdâd lafz›ndan murâd›n ne olduğunu bilmeyen bir câhil de böyle düşünür.

Ama Bağdâd›n büyük bir şehr olduğunu bilen kimsenin akl›na böyle bir

şey gelir mi? Bağdâd, halîfenin elindedir diyene i’tirâz edip, niçin böyle

dedin, böyle dediğini duyan, Bağdâd›n halîfenin parmaklar› aras›nda olduğuna inan›r. Böylece o kimseyi hakîkatin hilâf›na ve cehle sürüklemiş

olursun. Hattâ ona “Ey temiz kalbli zât! Senin böyle söylemen ancak, Bağdâd›n hakîkatini bilmeyeni cehle götürür” denir.

Bağdâd› bilen bir kimse, bu sözdeki (el) kelimesi ile, avuç ve parmaklar› ihtivâ eden ma’lûm uzv kasd edilmediğini, ayr›ca bir karîneye ihtiyâc olmadan başka bir ma’nâs› olduğunu anlar.

Haberlerde bildirilen, vehm veren müteşâbih lafzlarda vehmlerin giderilmesi için bir karîne yeterlidir. O da cism ve cism cinsinden olmayan

Allahü teâlây› tan›makd›r, ya’nî ma’rifetullahd›r. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Resûl olarak gönderildiği ilk y›llarda müteşâbih lafzlar› kullanmadan önce aç›klamalar›na ma’rifetullah ile başlam›şd›r.

Dördüncü misâl: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” han›mlar›

için, (Bana en çabuk kavuşan›n›z, eli en uzun olan›n›zd›r) buyurmuşdur. Bunun üzerine han›mlardan bir k›sm› ellerini birbiri üzerine koyup, ölçüşmeğe başlad›lar. Peygamber efendimiz eli uzun olmakdan maksad›-

n›n, uzv olan elin uzun olmas› değil, cömerdlikde ileri gitmek olduğunu

beyân edince hakîkat› anlad›lar. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”

bu hadîs-i şerîfi bir karîne ile zikr etmişlerdir. (Tûl-ül yed), el uzunluğu ibâresi ile cömerdliği irâde etmişlerdir. Bu söz karînesiz nakl edilseydi, vehme, şübheye yol açard›. Peygamber efendimizin söylediği bir müteşâbih

lafz›n, ba’z› câhiller taraf›ndan anlaş›lmamas›, Peygamberimize i’tirâz şeklinde, bu sözü niçin söyledin demeğe, kimin hakk› vard›r. Ancak Peygamberimiz meclisde hâz›r olanlar›n anlay›şlar›na göre, sehâveti anlatmak için

karîneli olarak o lafz› söylemişdir.

Peygamber efendimizin kavl-i şerîflerini nakl eden, duyduğu sözü

karînesiz olarak olduğu gibi nakl eder. Veyâ o karîneyi nakli mümkin olmad›ğ› için, nakl etmez. Veyâ nakl eden, kendisinin duyduğunu anlad›-

ğ› gibi, herkesin de anlayacağ›n› zan ederek nakline ihtiyâc duymaz.

Çoğu zemân da kendi anlamas›n›n da karîne ile olduğunun fark›nda olmaz. Bunun için nakl eden, sâdece lafz› nakl eder. Bu gibi sebeblerle lafzlar karînesiz kal›nca anlaş›lmas› zor olur.

Takdîsin bilinmesi, tek baş›na karîne olarak vehmi gidermekde kâfî gelebilir. Ama çoğu zemân bununla, murâd›n ne olduğunu ta’yîn etmek mümkin değildir. ‹şte bu incelikleri dâimâ dikkate almak, uyan›k olmak lâz›md›r.

Beşinci misâl: Bir kimse bir çocuğun veyâ onun derecesinde olan

ve meclislerdeki örf ve âdetleri, âdâb› bilmeyen kimsenin yan›nda, “Filân

bir toplant›ya girdi ve filân›n fevk›nde [üstünde] oturdu” dese, câhil, görgüsü k›t olan kimse, o adam›, ötekinin baş› üzerinde veyâ baş›n›n üstündeki bir mekâna oturduğunu zan eder. Meclis âdâb›n› bilen, baş köşeye

yak›n yerlerin en yüksek mertebe olduğunu ve fevk kelimesinin mertebe

bak›m›ndan yükseklik olduğunu bildiği için, meclise giren kimsenin baş

köşede oturan›n baş› üstünde değil de yan›nda, ona yak›n oturduğunu hemen anlar. Çocuklar›n ve ona yak›n derecede olanlar›n, meclis âdâb›n›

bilenlere i’tirâzlar› bât›ld›r, asl› ve esâs› yokdur. Bunun misâlleri çokdur.

Bu misâllerden kesin olarak anlaş›lmakdad›r ki, bu aç›k lafzlar›n

ma’nâlar›, karîne olmay›nca başka ma’nâlara çevrilir. Bu karîneler sebkat eden ve karîneli ma’rifete rücû’ eder. Bunun gibi vehme götüren zâhirî ma’nâlar, bu karîneler sebebiyle vehme yol açan şeylerden kurtulur.

Karîneler çok ve çeşidlidir. Ba’z›lar› bilgi ve ma’rifetlerdir.

Bu karînelerden biri, insanlar›n puta tapmalar›n›n emr olunmad›klar›n› bilmeleridir. Herhangi bir cisme tapan puta tapm›ş olur. Bu cism ister küçük, ister büyük, ister çirkin, ister güzel, ister aşağ›, ister yüksek,

ister yeryüzünde, ister Arşda olsun ayn›d›r. Allahü teâlây› cismiyyetden

ve cismin îcâblar›ndan nefy etmek herkesin ma’lûmudur. Resûlullah

“sallallahü aleyhi ve sellem” bu tenzîhi mübâlağa ile bildirmişdir. Nitekim

Kur’ân-› kerîmde Şûrâ sûresi, onbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Onun

benzeri hiç bir şey yokdur), ‹hlâs sûresinde ve Bekara sûresi, yirmiikinci âyet-i celîlesinde meâlen, (Allahü teâlâya ortaklar koşmay›n›z) buyurulmakda ve dahâ say›s›z sözler ve nice kat’î karînelerle Allahü teâlân›n cism olmakdan münezzeh olduğunu, hiç bir şübheye mahâl kalmayacak şeklde bildirmişdir. Bu aç›klamalar›, et ve kemikden olan elin Allahü teâlâ hakk›nda muhâl olduğunu bilmelerine kâfî gelmişdir. Diğer zâhiri lafzlar da, eğer cisme ›tlak olunursa, ancak cismiyyete ve cismiyyetin s›fatlar›na delâlet etmesi böyledir.

Eğer müteşâbih kelimeler, cism olmayan bir şeye ›tlâk olunursa, kelimenin zâhiri ma’nâs› değil, Allahü teâlâ hakk›nda câiz olan başka bir

ma’nâ murâd edildiği zarûrî olarak bilinmelidir. Çoğu zemân bu ma’nâ

te’ayyün eder. Ba’zan de te’ayyün etmez. Ancak karîne ile anlaş›l›r. Bu

karîneler şübhe ve müşkilleri giderici şeylerdendir.

Süâl: Nass olan lafzlar, zâhirinde vehm olmayan, ma’nâs› aç›k

olan, çocuklar›n ve avâm›n da anl›yacağ› şeklde neden söylenmemişdir,

denilirse:

Cevâb: Çünki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” insanlarla arab lügat› ile konuşmuşdur. Arab lügatinde bu ma’nâlar› tek baş›na

ifâde eden kelime yokdur. Lügatde müteşâbihât›n nasslar› olup da, lügatin kurucusu Peygamberimiz, bu ma’nâlar› bilmediği hâlde, bu nasslar› nas›l vaz’ eder. Ancak onlar öyle ma’nâlard›r ki, nûr-› nübüvvet veyâ uzun

araşd›rmalar sonunda, akl nûru ile edinilen ma’nâlard›r. Bu da o işlerin hepsinde olmay›p, ba’z›lar›nda olur. Müteşâbih lafzlar›n yerine başka ibâreler konulmad›ğ›ndan, lügatda zarûret olarak istiâre yoluna gidilmişdir.

Her konuşan için o yola gidilmişdir. Nitekim biz “Bu mes’elenin sûreti

böyledir” demekden kendimizi alam›yoruz. Yine “Bu mes’elenin sûreti, diğerinin hilâf›nad›r” diyoruz. Bu sûret kelimesi de cismânî sûret lafz›ndan

müsteârd›r. Fekat lügatin kurucusu mes’elenin hey’etine ve tertîbi husûsunda bir nass kelime koymam›şd›r. Bunun sebebi, yâ mes’eleyi anlamam›şd›r veyâ anlam›şd›r ama zihnine getirememişdir. Veyâ getirmişdir ama

istiâreye güvendiği için, onun için husûsî ve ayr›ca bir nass kelime koymam›şd›r. Veyâ her ma’nâ için özel bir lafz koymakdan âciz olduğunu anlam›şd›r. Çünki ma’nâlar nihâyetsizdir. Lügate konulacak kelimeler ise belli

say›dad›r. Bunun için ma’nâlardan sonsuz say›da karş›l›ks›z kal›r. Bunun

için bu ma’nâlara vaz’ eden taraf›ndan müsteâr ismler bulunmas› lâz›m gelir. Kurucu da ba’z› ma’nâlara müsteâr ism bulmakla yetindi. Diğer lügatlerde arab lügatinden dahâ çok eksiklik vard›r. Bu ve benzeri eksiklikler,

herhangi bir dil ile konuşan için onu istiâre yapmağa mecbûr k›lar. Nitekim biz de zarûret olmasa da, karînelere dayanarak istiâreyi câiz k›l›yoruz.

Biz “Zeyd Amr›n fevk›nde oturdu” demekle, “Zeyd Amr›n hemen yan›nda

ve başköşeye yak›n oturdu” demek aras›nda fark görmüyoruz. Yâhud da

“Bağdâd halîfenin idâresi alt›ndad›r” demekle, “Bağdâd halîfenin elindedir” demek aras›nda bir fark görmüyoruz. Bu, akll›lar aras›ndaki konuşmalarda geçerlidir. Çocuklar ve câhiller ile konuşurken müteşâbih lafzlar›n korunmas› imkân dâhilinde değildir. Bundan sak›nmakla meşgûl olmak,

kelâmda rekâket, aklda za’îflik ve lafzda ağ›rl›k meydâna getirir.

Süâl: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Allah lafz› ile ne murâd olunduğunu niçin aç›klamam›ş ve bu maksad›n perdesini açmam›şd›r? Niçin Allahü teâlân›n var olduğunu, cism, cevher, araz olmad›ğ›n›, âlemin dâhilinde ve hâricinde olmad›ğ›n›, ona bitişik ve ayr› olmad›ğ›n›, bir

mekânda, herhangi bir cihetde olmad›ğ›n›, hattâ bütün cihetlerin Ondan

hâlî olduğunu söylememişdir. Bir kavme göre hak olan da bu ta’rîfdir. Kelâm âlimleri en fasîh olarak böyle aç›klam›şlard›r. Resûlullah›n “sallallahü

aleyhi ve sellem” ibârelerinde bir kusûru, hakk› ortaya ç›karmas›nda bir gevşekliği, bilgilerinde bir eksikliği muhakkak ki yokdu, denilirse:

Cevâb: Her kim bu sorular› doğru bulursa, ma’zûrdur. Eğer Resûl-i

ekrem onlara o şeklde bir ta’rîf ve s›fatlar›n› zikr etmiş olsayd›, insanlar onu

kabûl etmez, inkâra kalk›ş›rlard›. Böyle bir varl›ğ›n mevcûdiyyeti muhâldir

derler, ta’tîle, ya’nî Allahü teâlân›n s›fatlar›n› inkâr eden mütekellim ve

felsefecilerin mezhebine düşerlerdi. Allahü teâlây› tenzîhde mübâlağa etmekde bir hayr yokdur. Bilâkis pek az kimse müstesnâ, çoklar›n› s›fatlar›n inkâr›na götürür.

Âlemlere rahmet olsun diye insanlar›n âh›ret se’âdetine erişmeleri

için, dîne da’vetci olarak gönderilen Peygamber, çoğunluğun helâkine sebeb olacak sözleri nas›l söyleyebilir? Hattâ Peygamberimiz insanlarla akllar›n›n alacağ› şeklde konuşmağ› emr buyurmuşdur. Bir hadîs-i şerîflerinde, (‹nsanlar ile anl›yam›yacaklar› tarzda konuşmak, ba’z›lar› için fitne olur) buyurmuşlard›r.

Süâl: Tenzîhde mübâlağa etmek ile ba’z› kimseler için ta’tîl korkusu varsa, vehme götüren müteşâbih lafzlar› kullanmak ile de ba’z› kimseler için teşbîh korkusu olmaz m›?

Cevâb: Bunlar›n aras›nda iki yönden fark vard›r:

a) Ta’tîl, çok kimseler hakk›ndad›r. Teşbîhe gidenlerin say›s› ise azd›r. Yap›lacak işlerde iki zarar›n en hafîfi, kaç›n›lacak işlerde iki zarar›n dahâ umûmî olan›n› dikkate almak evlâd›r.

b) Teşbîhin ilâc›, ta’tîlin ilâc›ndan dahâ kolayd›r. Zîrâ bu zevâhirle berâber, meâl-i şerîfi, (Onun gibi hiç bir şey yokdur) olan, Şûrâ sûresinin onbirinci âyet-i kerîmesini zikr etmek ve Allahü teâlâ bir cism değildir, cismlerin benzeri değildir demek yeterlidir. Ama yukar›da bildirildiği gibi, tenzîhde mübâlağa etmekden hâs›l olan, ya’nî Allahü teâlân›n s›fatlar›n› inkâr

eden ta’tîlcinin i’tikâd›na bu s›fatlar›n varl›ğ›n› yerleşdirmek cidden zordur.

Ancak binde biri kabûl eder. Hele arab milletinin ümmîleri aslâ kabûl etmez.

Süâl: Ülûhiyyetin asl›n› insanlar›n kalblerine yerleşdirmek için, vazîfeli olan Peygamberlerin ifâdelerini anlamakdan âciz olup, doğru i’tikâd›n hilâf›na vehme kap›lmalar›, meselâ Allahü teâlâ Arş üzerinde karâr k›lm›şd›r. O gökdedir ve mekân olarak kullar›n›n üzerindedir gibi inanmalar›, Peygamberler için bir özr olur mu?

Cevâb: Öyle düşünmekden ve sâd›k olan bir Peygamberin Allahü

teâlây›, s›fatlar›ndan başka bir s›fatla vasfland›rmakdan, böyle yanl›ş

i’tikâdlar› halka inand›rmakdan Allahü teâlâya s›ğ›n›r›z. Söylenenleri halk›n anlay›p anlamamas› kendilerindeki kusûrdand›r. Peygamberler, halk›n anl›yam›yacağ› bilgileri onlara söylemez, onlardan sakl› tutar. Bu bilgileri anl›yabilenlere anlat›r. Bununla halk›n acz ve kusûruna ilâc olur. Bilhâssa Allahü teâlân›n s›fatlar› hakk›nda kasdî olarak hakîkatin hilâf›na, halka anlatmakda zarûret yokdur. Evet, lafzlar›n müsteâr olarak kullan›lmas›nda zarûret vard›r. Belki anlay›ş› k›t olanlar yanl›ş anlayabilirler. Bu da

lügatdeki kusûr ve muhâverenin îcâblar›ndand›r. Fekat kasden hakîkatin hilâf›n› anlatarak halk› cehâlete sürüklemek, ister bir maslahat düşünülsün, ister düşünülmesin, muhâldir.

Süâl: Teşbîh ehli, müteşâbih lafzlar›n neye dayand›ğ›n› bilmiyor ve lafzlar›n zâhirine bakarak cehâlete sürüklendikleri biliniyordu. Her ne zemân Peygamberimiz mücmel, örtülü lafzlar getirdiğinde, o lafz ile cehâlete götürme

kasd olunsun veyâ olunmas›n, teşbîh ehli buna râz› olurlard›. Her ne kadar

cehâlete götürme hâs›l olsa da, ehl-i teşbîh onu bilir ve ona râz›d›r.

Cevâb: Ehl-i teşbîhin cehlinin Peygamber efendimizin lafzlar› sebebi ile hâs›l olduğunu kabûl etmeyiz. Bu cehâlet, takdîs ve tenzîh ma’rifetini kazanmakdaki ve tenzîhi, nazar, ya’nî lafz›n zâhirine kap›lmak üzerine takdîm etmemekdeki kusûrlar›ndan meydâna gelmekdedir. Eğer

bu ma’rifeti önceden kesb edip, lafz›n zâhirine nazar üzerine takdîm etmiş olsalard›, muhakkak ki hatâya ve câhilliğe düşmezlerdi. Nitekim

takdîs ilmi olan kimse, “mes’elenin sûreti” sözünü duyduğu zemân,

ma’nâs›n› anlamakda zorluk çekmez. Teşbîh ehli üzerine vâcib olan, bu

takdîs ilmini tahsîl etmeleridir. Sonra bu konuda bir şübheleri olursa

âlimlere mürâce’ât etmeleridir. Dahâ sonra kendisini te’vîl yapmakdan al›-

koymalar›d›r. Âlimler, takdîsi onlara bildirdiklerinde, kendilerini takdîs ile

yükümlü k›larlar. Bu takdîsi yapmad›klar› zemân, câhil kalm›ş olurlar.

Dînin kurucusu Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, insanlar›n

tabî’atlerindeki tenbelliği, kusûru, fuzûlî işlere, üzerlerine lâz›m olmayan

şeylere dalmak husûslar›n› biliyordu. Buna ve cehâletden kurtulmak için

ilm tahsîline çal›şmamalar›na râz› değildi. Fekat Allahü teâlân›n taksîmindeki kazâ ve kadere râz› idi. Nitekim Allahü teâlâ Hûd sûresi, yüzondokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen, (Rabbin “and olsun ki, Cehennemi insanlar ve cinlerle toptan dolduracağ›m” şeklindeki sözü yerini buldu) ve Hûd sûresi, yüzonsekizinci âyet-i celîlesinde meâlen, (Rabbin dileseydi bütün insanlar› bir tek millet yapm›şd›) ve Yûnüs sûresi,

doksandokuzuncu ve yüzüncü âyet-i celîlelerinde meâlen, (Eğer Rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi elbette îmân ederlerdi. O hâlde

sen inanmalar› için insanlar› zorluyor musun? Allah›n izni olmadan hiç

kimse inanamaz) ve Hûd sûresi, yüzonsekizinci ve yüzondokuzuncu

âyet-i kerîmelerinde meâlen, (Fekat onlar ihtilâfa düşmeğe devâm

ederler. Ancak Rabbin rahmetine kavuşanlar müstesnâd›r. Zâten

Rabbin onlar› bunun için [rahmet etmek için] yaratd›) buyurmakdad›r.

‹şte insanlar›n yarat›lmas›nda kahr-i ilâhî budur. Allahü teâlân›n değişmeyen âdetini değişdirmeğe Peygamberlerin de kudreti yokdur.

‹K‹NC‹ FASL:

Süâl: Müteşâbih lafzlardan süâl sormamak ve sorulanlara cevâb vermemek hakk›ndaki tavsiyenizin fâidesi nedir? Bu ihtilâflar birçok şehrde,

beldelerde yay›lm›şd›r. Müteass›b f›rkalar ortaya ç›km›şd›r. Bu mes’elelerden size bir şey sorulursa nas›l cevâb verirsiniz?

Cevâb: Bu konuda süâl soranlara imâm-› Mâlikin “rad›yallahü anh”

istivâ hakk›nda, “Allah›n Arş üzerinde istivâs› ma’lûmdur. Nas›l olduğu

mechûldür. Ona inanmam›z lâz›md›r” dediğini söyleriz. Avâm›n soracağ› süâllere, fitne yolunu kapamak için, ayn› şeklde cevâb veririz.

Süâl: Eğer, (istivâ), (fevk), (el) ve (parmak)dan sorulursa, nas›l cevâb verilir?

Cevâb: Bu konuda hak, doğru olan Allahü teâlân›n ve Resûlünün

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurduklar›d›r. Allahü teâlâ Tâhâ sûresi beşinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Rahmân Arş üzerine istivâ etdi) buyurmuş ve doğru söylemişdir. Kat’î olarak bilinmelidir ki, istivâ, cisme mahsûs olan oturma ve karâr k›lma değildir. ‹stivâ kelimesi ile Allahü teâlân›n murâd›n›n ne olduğunu bilmeyiz ve bilmekle de mükellef değiliz.

Allahü teâlâ, En’âm sûresi, onsekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen,

(O kullar›n›n fevk›nde yegâne kudret ve tasarruf sâhibidir) buyurmuşdur. Bu da doğrudur. Burada mekân olarak fevk›yyet, üstde olmak muhâldir. Çünki, O mekândan önce vard›, şimdi de dahâ önce olduğu gibi

vard›r. Fevk ile ne murâd etdiğini biz bilmeyiz. Ey süâl soran, bu ma’nây› bilmek senin de bizim de üzerimize lâz›m değildir.

Allahü teâlân›n (el)i ve (parmak)lar› vard›r dememiz de mutlakâ câiz değildir. Ancak Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurduklar› şeklde söylememiz lâz›md›r. Dahâ önce geçdiği gibi, ziyâde,

noksan, cem’, tefrîk, te’vîl ve tafsîl yapmadan söyleriz.

Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Âdem aleyhisselâm›n

hamurunu eli ile yoğurdu) ve (Mü’minin kalbi, Rahmân›n parmaklar›ndan ikisi aras›ndad›r) buyurmalar› hakd›r, doğrudur. Bunlara inan›-

r›z. Ziyâde ve noksan etmeyiz. Rivâyet edildiği gibi nakl ederiz. Et ve sinirden meydâna gelmiş bir a’zây› kat’î olarak red ederiz.

Süâl: Kur’ân-› kerîm kadîm midir, mahlûk mudur? denilirse:

Cevâb: Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Kur’ân, Allahü teâlân›n kelâm›d›r. Mahlûk değildir) hadîs-i şerîfine göre, Kur’ân-› kerîmin mahlûk olmad›ğ›n› söyleriz.

Süâl: Kur’ân-› kerîmin harfleri kadîm midir, değil midir?

Cevâb: Eshâb-› kirâm “aleyhimürr›dvân” bu mes’eleyi hiç ele almad›lar. Bu konuya dalmak bid’atdir. Bu konu hakk›nda süâl sormay›n›z. Haşeviyye f›rkas›n›n gâlib olduğu, Kur’ân-› kerîmin harfleri kadîmdir diyene

kâfir dedikleri bir beldede, onlar›n aras›na düşen ve cevâb vermek için s›-

k›şd›r›lan bir kimse, “Eğer harfden maksad›n Kur’ân-› kerîmin kendisi ise,

Kur’ân-› kerîm kadîmdir. Eğer maksad›n Kur’ân-› kerîmden başkas› ve Allahü teâlân›n s›fatlar› ise, Allahü teâlâdan ve s›fatlar›ndan başka her şey

mukdesdir, ya’nî sonradan yarat›lm›şd›r” der ve başka bir şey eklemez.

Çünki avâma bu mes’elenin hakîkatini anlatmak çok zordur.

Süâl: Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Kur’ân-› kerîmden bir harf okuyana ... sevâb vard›r) buyurmas› ile, harflerin Kur’ân-› kerîmden olduğunu ve Kur’ân-› kerîmin mahlûk olmad›ğ›n› beyân buyurmuşlard›r. Bundan harflerin kadîm olmas› lâz›m gelmez mi?

Cevâb: Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Kur’ân-› kerîm

mahlûk değildir) buyurmas›na bir şey eklemeyiz. Bu bir mes’eledir.

Harflerin Kur’ânda olmas› ayr› bir mes’eledir. Harflerin kadîm olmas› da

üçüncü bir mes’eledir. Bunun üzerine başka bir şey ilâve etmeyiz. Öyledir de diyemeyiz. Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurduklar›na bir şey eklemeğe hakk›m›z yokdur.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

YEDİNCİ VAZÎFE: TESLÎM

 Ma’rifet ehline ve aç›klamalar›na teslîm olmakd›r. Avâm›n, müteşâbih sözlerin iç ve d›ş ma’nâlar›n›n kendisine kapal›, dürülmüş olduğuna inanması vâcibdir. Ancak bu ma’nâlar›n Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem”, Ebû Bekr-i S›ddîkdan, Eshâb-› kirâm›n “aleyhimürr›dvân”

büyüklerinden, velîlerden ve râsih ilmli âlimlerden gizli kalmad›ğ›na inanmas› lâz›md›r. Bunun sebebi, avâm›n kendi âcizliği ve ma’rifetinde kusûrlu olmas›d›r. Kendisini başkas› ile k›yâs etmesi uygun değildir. Melekler demircilerle k›yâs edilmez. Kocakar›lar›n ç›k›nlar›nda bulunmayan şeylerin, Pâdişâhlar›n hazînelerinde de olmamas› lâz›m gelmez. Ma’denler, alt›n, gümüş ve diğer cevherler olarak farkl› farkl› olduklar› gibi, insanlar da farkl› farkl› yarat›lm›şlard›r. Şekl, renk, özellik, nefâset bak›m›ndan alt›n ve gümüş ile diğer ma’denlerin aras›nda büyük farkl›l›k vard›r. ‹nsanlar›n kalbleri de bunun gibi, ma’rifet cevherlerinin ma’denidir. Bir k›sm› nübüvvet, vilâyet, ilm, ma’rifetullah ma’denidir. Bir k›sm› da hayvânî şehvetler ve şeytânî ahlâklar ma’denidir. Hattâ insanlar farkl› meslek ve san’at dallar›nda çal›şmalar›na rağmen, birisinin gösterdiği el becerisi ve san’at›ndaki mahâretini bir başkas›, ömrünü o işi öğrenmeğe ve yapmağa harcasa bile, mâhir olan›n, değil san’at›ndaki ustal›k hâline, başlang›c›ndaki durumuna bile ulaşamaz.

(Ma’rifetullah), Allahü teâlây› tan›mak konusunda da insanlar birbirinden farkl›d›r. Bunu bir misâl ile aç›klayal›m: Bir k›sm insanlar korkak ve âciz olup, denizin dalgalar›n›n çarp›şmalar›na k›y›dan bile bakamazlar. Bir k›sm› da bunu yapar ama, denizin ayakda durabileceği s›ğ yerlerine bile giremezler. Bir k›sm› da s›ğ yerde durur ama, yüzmesine güvenmediği için, ayağ›n› yerden kesmeği göze alamaz. Bir k›sm› da yüzmeyi bilmesine rağmen k›y›ya yak›n yerlerde yüzüp, tehlikeli ve boğulma ihtimâli olan yerlere aç›lamaz. Bir k›sm› tehlikeli yerlere aç›labildiği hâlde, denizin dibindeki k›ymetli şeyleri ve cevherleri almak için denize dalamaz. Ma’rifet denizi ve insanlar›n bu ma’rifet denizine girmedeki farkl›l›klar› da aynen bu misâldeki gibidir.

Süâl: Ârifler, Allahü teâlây› mükemmel şeklde tan›y›p, kendilerine

gizli bir nokta kalmamak sûretiyle ihâta edebilirler mi, denilirse:

Cevâb: Hây›r, buna imkân yokdur. Biz bunu kat’î delîllerle (El maksad-ul aksâ fî meânî esmâ-illâhil hüsnâ) ismli kitâb›m›zda aç›klam›şd›k

ki, Allahü teâlân›n zât ve s›fatlar›n›n künhünü, hakîkatini, mahlûkât›n ma’rifetleri ne kadar geniş ve ilmleri ne kadar derin ve çok olursa olsun, bilemezler, ancak kendisi bilir. Mahlûkât›n bu ilmi, Allahü teâlân›n ilmi yan›nda pek

azd›r. Nitekim ‹srâ sûresi, seksenbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Size

ancak az bir ilm verilmişdir) buyurulmakdad›r. Fekat bilinmesi gerekir ki,

Allahü teâlâ, varl›kda olan herşeyi kaplam›şd›r. Zîrâ varl›kda olan Allahü teâlâ ve Onun fi’lleridir. Her şey Allahü teâlân›n huzûrundad›r. Nitekim bir ordugâhda en yüksek kumândan›ndan en küçük rütbelisi bekçi ve nöbetciye kadar hepsi, sultân›n ma’iyyetinde ve emre hâz›r durumdad›rlar.

‹lâhî huzûrun anlaş›labilmesi için, sultânl›k dîvân›n› misâl veriyorum.

Nas›l ki, sultân›n, ülkesinde bir serây› ve bu serây›n avlusunda geniş bir

meydân› ve o meydân›n bir atabesi [umûmî girişi] vard›r. Sultân›n teba’as›

burada toplan›r. Dahâ ileri gidemezler ve meydân›n diğer taraflar›na geçemezler. Sonra ülkenin havâss›na, atabeyi geçme ve meydâna girip, pâdişâha yak›nl›k ve uzakl›ğ›n derecelerine göre makâmlar›na uygun yerlerde oturma ve gezme izni verilir. Sultân›n husûsî serây›na ancak vezîr

girebilir. Sultân o vezîre memleketin gizli işlerinden istediğini anlat›r.

Kendisinde kalmas›n› uygun gördüğü bilgileri vezîre vermez.

Bu misâlden, kullar›n, Allahü teâlân›n dîvân›nda yak›nl›k ve uzakl›kda farkl› derecelerde olduklar› anlaş›lmakdad›r. Meydân›n sonundaki

atabe [umûmî giriş] denilen yer, bütün avâm›n duracağ› yerdir. Buray› geçmeğe izn yokdur. S›n›r› geçenler azarlan›r ve men’ olunurlar.

Ârifler ise, atabeyi geçip, meydâna girerler. Bunlar her ne kadar atabede bulunan avâmdan mevki’ olarak ileride iseler de, uzakl›k ve yak›nl›k derecelerine göre farkl› mevki’leri olup, farkl› sâhalarda dolaş›rlar.

Fekat kudsî makâm-› ilâhî, âriflerin erişemiyeceği ve bakan›n gözlerinin ulaşam›yacağ› derecede yüksekdir. Hattâ küçük büyük o yüksek

makâma hiç kimse bir an bile bakamaz. Ancak hayret ve dehşetden

göz hiç bir şey görmeden, âciz ve bitkin olarak bakmağ› b›rak›r ve kapan›r.

‹şte avâma vâcib olan, etrâfl› ve mufassal şeklde ihâta edemiyeceği ma’rifetullah›, Rabbânî huzûru, dîvân misâli ile bu kadarc›k olsun bilmek ve k›saca îmân etmekdir.

Hülâsâ, bana sormuş olduğun müteşâbih haberler hakk›nda avâm›n yapacağ› yedi vazîfe, buraya kadar anlatd›klar›m›zd›r. Bunlar da selef mezhebinin hakîkatidir.

Şimdi de bu selef mezhebinin hak olduğunu gösteren delîlleri getirelim.

‹K‹NC‹ BÖLÜM

SELEF ‹’T‹KÂDININ ‹SBÂTI:

Selef mezhebinin hak olmas› husûsunda aklî ve naklî olmak üzere

iki dürlü delîl vard›r.

A– AKLÎ DELÎL:

Bu da iki nev’dir. ‹cmâlî ve tafsîlî.

a) ‹cmâlî delîl: Her selîm akl sâhibinin kabûl etdiği üzere, selef mezhebinin hak olmas› dört esâs üzere meydâna ç›kar.

Birinci esâs: Âh›retde kullar›n en iyi âk›bete erişmeleri için hâllerinin ›slâh›n› en iyi bilen Resûlullahd›r “sallallahü aleyhi ve sellem”. Çünki âh›retde fâide ve zarar verecek şeyleri, tabîbin bildiği gibi tecribe ile bilmeğe imkân yokdur. Zîrâ tecribî ilmler, tekrâr tekrâr gözlenerek kazan›-

l›r. Âh›retden dünyâya kim ç›k›p geldi de, o âlemde gördüğü ve anlad›ğ›

fâideli ve zararl› şeyleri bize haber verdi? Bunlar akl ile anlaş›lamaz.

Çünki akllar, âh›ret âlemini idrâkden âcizdir. Akll› olanlar›n hepsi, akl›n,

öldükden sonras› için yol gösteremediğini, günâhlar›n nas›l bir zarar, tâ’atlerin ne şeklde fâide vereceğini anl›yamad›ğ›n›, bilhâssa şerî’atlerde vârid olan s›n›rl› ve tafsîlâtl› haberleri anl›yamad›ğ›n›, i’tirâf etmişlerdir. Aklî

sebeblerle bilinmesi mümkin olmayan hâdiseleri, mâzîde ve istikbâlde olacak gaybî işleri, ancak akl›n ötesindeki bir kuvvet olan nübüvvet nûru ile

idrâk olunduğunu bütün akl sâhibleri ikrâr etmişlerdir.

Bizden önce geçmiş olan ümmetler ve hikmet sâhibleri bunda

müttefikdirler. Nerede kald› ki, ilmlerini nübüvvet nûrundan alan ve bu kaynakdan başka her kaynağ› kusûrlu gören velî ve râsih ilmli âlimler ikrâr etmesin.

‹kinci esâs: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” kullar›n dünyâda ve âh›retdeki salâh› için kendisine vahy olunan her şeyi bildirmiş, hiç

birini saklamam›ş, halkdan gizli, kapal› b›rakmam›şd›r. Çünki kendisi

bunun için gönderilmiş ve bunun için âlemlere rahmet olmuşdur. Halka

teblîgde hiçbir töhmet alt›nda kalmam›şd›r. Hâl ve hayât›n›n bütün karîneleri bu hakîkati bildirmekde ve insanda zarûrî bir bilgi hâs›l etmekdedir. Bu karîneler:

1– Halk›n ahvâlini ›slâha olan h›rs›,

2– Halk› dünyâ ve âh›ret se’âdetine irşâd etmekdeki aşk›,

3– Halk› Cennete ve Allahü teâlân›n r›zâs›na yaklaşd›ran şeylerden

hiç birini terk etmeden, onlara yol göstermesi, bunlar› emr etmesi ve teşvîkde bulunmas›,

4– Cehenneme götürecek ve Allahü teâlân›n gadab›na sebeb olacak şeylerden sak›nd›rmas› ve onlar› bu işleri yapmakdan nehy etmesidir.

Bütün bunlara ilm ve amelde riâyet edilir.

Üçüncü esâs: Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” sözlerini en

iyi anlayan, hakîkatine ve inceliklerine en iyi vâk›f olan, içindeki s›rlar› en

iyi idrâk eden, vahyi ve tenzîli müşâhede eden, muâs›r› olan, sohbetinde bulunan, hattâ gece-gündüz ondan ayr›lmayan, sözlerinin ma’nâlar›-

n› anlamak, o sözlerle amel etmek ve kendilerinden sonrakilere nakl etmek için ve sözlerini dinlemek, anlamak, h›fz etmek ve yaymak için kollar›n› s›vayan Eshâb-› kirâmd›r. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâb›n›, sözlerini dinlemeğe, anlamağa, ezberleyip yaymağa teşvîk etmişdir. Bu husûsda, (Benim sözümü işitip kavrayan, işitdiği gibi edâ

eden kimseyi Allahü teâlâ ni’metlendirsin) buyurmuşdur.

Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâb›ndan dînin emrlerini gizlemekle ithâm eden birinin olduğunu bir bilseydim. Hâşâ! Nübüvvet makâm› bundan münezzehdir. Veyâ Eshâb-› kirâm Resûlullah›n

kelâm›n› anlamamakla ve maksad›n› idrâk etmemekle ithâm olunur mu?

Ve anlad›kdan sonra onu gizlemekle ve s›r olarak tutmakla ithâm olunur

mu? Veyâ onlar, Resûlullah›n emr ve nehylerini anlay›p, mükellef olduklar›n› bildikleri hâlde, kibr sebebiyle Ona muhâlefet ve amel yönünden Resûlullaha inâd etmekle ithâm olunurlar m›? Bu ithâmlar akll› bir kimsenin akl›n›n alamayacağ› şeylerdir.

Dördüncü esâs: Eshâb-› kirâm “aleyhimürr›dvân” kendi zemânlar›nda, ömrlerinin sonuna kadar halk› bu gibi işlerde [müteşâbih sözlerde]

araşd›rma, inceleme yapmağa, te’vîle, tefsîre kalk›şmalar›na izn vermediler. Hattâ bu mevzu’lara dalanlar›, bu gibi şeylerden süâl soranlar›, dahâ sonra anlat›r›m diyenleri azarlam›şlard›r.

Eshâb-› kirâm, müteşâbih sözler hakk›nda konuşmağ›, araşd›rmağ›, dînî hükmlerin anlaş›lmas›nda yard›mc› olacağ›n› düşünselerdi, elbette gece-gündüz kendilerini bu işe verirlerdi. Âilelerini, çocuklar›n› da

teşvîk ederlerdi. Bu mevzu’daki esâslar› te’sîs edip, kanûnlar›n› aç›klamak için, ferâiz ve mîrâs taksîmi ile alâkal› konularda koyduklar› kâidelerin hâz›rlanmas›nda kollar› s›ğad›klar›ndan dahâ fazla kollar›n› s›ğarlar,

ya’nî çok çal›ş›rlard›.

Kesin olarak bilmeliyiz ki, bu dört esâsdan anlaş›ld›ğ› üzere, hak

olan, Eshâb-› kirâm ve tâbi’înin “rad›yallahü anhüm ecma’în” dedikleri,

doğru olan yine onlar›n görüş ve fikrleridir. Özellikle Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” onlar› medh etmekdedir:

(‹nsanlar›n en hayrl›s› benim zemân›mda bulunanlard›r. Sonra

bunlar›n arkas›ndan gelenler, sonra bunlar›n arkas›ndan gelenlerdir)

ve (Ümmetim yetmiş küsûr f›rkaya ayr›lacakd›r. ‹çlerinden biri kurtulacakd›r) buyurmuşdur. Onlar kimlerdir? diye sorduklar›nda, (Ehl-i

sünnet vel-cemâ’at) buyurmuşlard›r. Ehl-i sünnet ve cemâ’at nedir, diye sorduklar›nda, (Şimdi Benim ve Eshâb›m›n yolunda olanlard›r) buyurmuşlard›r.

b) Tafsîlî Delîl: Dahâ önce, hak olan selefin mezhebidir demişdik.

Müteşâbih haberlerin zâhirî ma’nâlar›nda avâm› yedi vazîfe ile vazîfelendiren selef mezhebidir. Her vazîfenin hak olduğuna delîl olan burhân›n›

da birlikde zikr etmişdik.

Keşki bilseydim muhalefet eden [bu yedi sözden] hangi sözümüze

muhâlefet ediyor?

Avâm›n üzerine vâcib olan, Allahü teâlây› teşbîhden ve cismlere benzetmekden münezzeh k›lmakd›r şeklinde olan birinci sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, Peygamber efendimizin murâd etdiği ma’nâda kavl-i şerîflerine îmân edip, tasdîk etmekdir şeklindeki

ikinci sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, müteşâbih ma’nâlar›n hakîkatini

idrâkden aczini i’tirâf etmekdir şeklindeki üçüncü sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, müteşâbihât hakk›nda süâl sormakdan ve tâkatinin ötesinde olan şeylere dalmamakd›r şeklindeki dördüncü sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, zâhirî ma’nâlar›, ziyâde, noksan, cem’

ve tefrîk yaparak değişdirmekden dilini tutmakd›r, şeklindeki beşinci

sözümüze mi?

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, kalbini Allahü teâlân›n zikrinden ve

aczi ile birlikde Allahü teâlây› düşünmekden geri durmakd›r, çekinmekdir şeklindeki alt›nc› sözümüze mi? Zîrâ onlara, “Hâl›k› değil, mahlûklar› düşününüz” denilmişdi.

Veyâ avâm üzerine vâcib olan, Peygamberler, velîler, râsih ilmli âlimler gibi ma’rifet ehline teslîm olmakd›r, şeklindeki yedinci sözümüze mi?

Bunlar öyle işlerdir ki, beyânlar› burhânlar›d›r. Hiç bir temyîz ehli onu

inkâr edemez. Nerede kald› ki, âlimler ve akl sâhibleri onu inkâr etsinler.

Çünki bunlar aklî delîllerdir.

B– NAKLÎ BURHÂNLAR:

Selef mezhebinin hak olduğu delîller ile sâbitdir. Bunun aksi bid’atdir. Bid’at de kötülenmişdir, sap›kl›kd›r. Avâm›n te’vîli ve âlimlerin avâm

ile birlikde te’vîle dalmalar› çirkin bid’atdir ve sap›kl›kd›r. Bid’atin tersi

ya’nî te’vîl yapmakdan çekinmek (keff) de medh edilmiş bir sünnetdir.

(Sünnet-i mahmûdedir)

Burada üç esâs vard›r:

1– Müteşâbih haberlerin ma’nâ ve hakîkat›n› araşd›rmak, soruşdurmak bid’atdir.

2– Her bid’at mezmûmdur, çirkindir.

3– Bid’at kötü ise, tersi, eskiden beri yerleşmiş, beğenilen sünnetdir.

Bu üç esâsdan herhangi bir şey hakk›nda tart›şmak, münâkaşa etmek mümkin değildir. Bunun kabûlü, selef mezhebinin hak olduğunu gösterir.

Süâl: Bid’ati çirkin kabûl etmeyen veyâ araşd›rma ve soruşdurmay› bid’at kabûl etmeyen kimseye nas›l cevâb verirsiniz? Yukar›daki esâslardan üçüncüsü, aç›k olduğu için, tart›şma yap›lmaz ise de, birinci ve ikinci esâslarda münâkaşa mümkindir.

Cevâb: Bid’atin çirkin olduğu hakk›ndaki birinci esâs üzerine delîl, bütün ümmetin bid’atin kötü olduğunda, bid’at sâhibini zecr etmekde ve

bid’at sâhibi olarak tan›nan kimseyi ayblamakda müttefik olmalar›d›r. Bu,

şerî’atde, zanna mahâl olmadan, zarûrî olarak bilinmekdedir. Resûlullah›n

“sallallahü aleyhi ve sellem” bid’ati kötülemesi, tevâtür ile bildirilmişdir. Bu

haberler her ne kadar ayr› ayr› tek baş›na bir şahsa isnâd olunsa da, toplam› i’tibâr› ile insanda kat’î bir kanâ’at hâs›l edecek kuvvetdedir.

Meselâ, hazret-i Alînin “rad›yallahü anh” şecâ’ati, Hâtem-i tâînin cömerdliği, Resûlullah›n Âişe vâlidemizi sevmesi ve bunun benzerleri bir kişinin haber vermesiyledir. Ancak bunlar›n tek baş›na verdiği haberler, tevâtür hükmüne dâhil olmasa da, çoklukda bir dereceye ulaşd› ki, nakl

edenlerin hiç birine yalan isnâd› mümkin değildir. Bu haberlerin bir araya getirilmesi hâlinde kat’î bir bilgi ifâde eder.

1– (Benden sonra benim ve râşid halîfelerimin yolunda gidiniz.

Bu yolu az› dişlerinizle bir şeyi tutar gibi tutunuz. Sonradan ç›kar›lm›ş şeylerden uzak kal›n›z. Çünki sonradan ihdâs edilen her şey

bid’atdir. Her bid’at dalâletdir. Dalâlete düşen de Cehennemdedir).

2– (Bana ve Eshâb›ma uyunuz! Bid’at ç›karmay›n›z. Sizden öncekiler dinde bid’at ihdâs etdikleri, Peygamberlerinin sünnetlerini terk

edip, kendi görüşlerine uyduklar› için helâk olmuşlard›r. Bu sebeble hem kendileri doğru yoldan sapm›şlar, hem de başkalar›n› sapd›rm›şlard›r).

3– (Bir bid’at sâhibinin ölümü ile islâma feth [kap›s›] aç›l›r).

4– (Bid’at sâhibine sayg› gösteren, islâm dînini y›kmağa yard›m

etmiş olur).

5– (Allah r›zâs› için bir bid’at sâhibinden yüz çevirenin kalbini

Allahü teâlâ emniyyet ve îmân ile doldurur. Bir bid’at sâhibini azarlayan› Allahü teâlâ yüz derece yükseltir. Bir bid’at sâhibine selâm veren, onu güler yüzle karş›layan, Muhammed aleyhissalâtü vesselâma

nâzil olan› küçümsemiş olur).

6– (Allahü teâlâ bid’at sâhibinin orucunu, nemâz›n›, zekât›n›,

hacc›n›, umresini, cihâd›n›, sarf ve adlini kabûl etmez. Okun yaydan

ç›kd›ğ› ve k›l›n hamurdan ç›kd›ğ› gibi, kolayca islâmdan ç›kar).

Bu ve benzeri çok say›da hadîs-i şerîf, bid’atin kötü olduğuna zarûrî bir ilm hâs›l eder.

Süâl: Bid’atin kötü olduğunu bu aç›klamalarla kabûl etdik. Fekat ikinci esâsda bildirilen, “her bid’at kötüdür” sözüne delîl nedir? Çünki bid’at,

sonradan ortaya ç›kan her şeyden ibâretdir. O hâlde imâm-› Şâfi’î “rad›-

yallahü anh” niçin “Terâvîhi cemâ’atle k›lmak bid’atdir, ama bid’at-i hasenedir” demişdir?

Fakîhlerin, f›kh›n teferruât›na dalmalar› ve teferruât hakk›nda münâzara yapmalar›, ayr›ca mücâdele ve ilzâm fenninden olan nakz, kesr,

va’z ve terkîbin fesâd› ve benzerlerini ortaya ç›karmalar›, bütün bunlar

bid’at değil midir? Sahâbe-i kirâmdan bunun gibi şeyler bildirilmemişdir.

Bunlar, çirkin bid’atlerin sünnet-i me’sûreyi kald›rmad›ğ›na delîldir. Elbette bunlar›n sâbit olan sünneti kald›rd›ğ›n› kabûl etmeyiz, ama bunlar

sonradan ihdâs edilmişler, ortaya ç›kar›lm›şlard›r.

Eshâb-› kirâm ve tâbi’în gibi bu ümmetin evvel gelenleri, ya dâha

mühim işlerle meşgûl olduklar›ndan veyâ birinci asrda kalbleri şek ve tereddüdlerden selâmetde olup, ihtiyâc duymad›klar›ndan, sonradan ihdâs

edilen bu konulara dalmad›lar. Sonradan ortaya ç›kan şahsî görüş ve

bid’atleri iptâl etmek, bu da’vâda olanlar› susdurmak için, sonra gelen

âlimler bu konuya dalma ihtiyâc› duymuşlard›r.

Cevâb: Mezmûm olan bid’atin kadîm olan bir sünneti kald›rmad›-

ğ›na dâir söyledikleriniz doğrudur. Fekat, sonradan ç›kar›lanlar, Resûlullah sünnetinden ve Eshâb›n tutduklar› yoldan farkl› olduklar› için bid’atdir. Zîrâ Eshâb-› kirâm›n sünneti bu konulara dalmağa mâni’ olmak, süâl soran› azarlamak ve bu mes’elelerden süâl kap›s›n› açan› şiddetle

te’dîb ve men’ etmekdi. Avâm›, aralar›nda şâyi’ ve mütevâtir olmayan şeylerde, müşkillere düşürmekden çekinirlerdi.

Tâbi’înden eser nakl edenlerce, Sahâbeden tevâtür ile nakl edilen

münferid haberler s›hhat bulmuşdur. Selefin hâl ve hareketleri, şek ve

şübhenin yol bulmad›ğ› delîllerdir. Nitekim onlar›n ferâiz mes’elelerine

dalmalar›, f›khî vak’alar hakk›ndaki meşveretleri, tevâtür hâlini alm›şd›r. Şübhenin yol bulmad›ğ› münferid haberlerin toplanmas›yla bir ilm hâs›l oldu.

Nitekim hazret-i Ömer “rad›yallahü anh” iki müteşâbih âyetin ma’nâs›n› soran bir kimseye kamç›s›n› kald›rm›şd›r. Yine hazret-i Ömer “rad›yallahü anh”

halîfe iken, “Kur’ân-› kerîm mahlûk mudur, değil midir” diye soran bir kimseyi, teaccüb ederek elinden tutup, ilm kap›s› olan hazret-i Alîye “rad›yallahü anh” götürdü ve yâ Ebel Hasen! Dinle bak! Bu adam ne diyor, dedi.

Hazret-i Alî, ne diyor, ey Emîr-el-mü’minîn! dedi. Adam, kendisine Kur’ân-› kerîmin mahlûk olup olmad›ğ›n› sordum, dedi. Hazret-i Alînin “rad›yallahü anh” bu soruya çok can› s›k›ld›. Baş›n› eğdi, düşünceye dald›.

Sonra baş›n› kald›rd› ve:

— Âh›r zemânda bu sözden çok konuşulacakd›r. Eğer ben senin gibi bunun vâlîsi olmuş olsayd›m, elbette boynunu vururdum, dedi.

Bu hâdiseyi Ahmed bin Hanbel “rahimehullah” Ebû Hüreyreden

“rad›yallahü anh” rivâyet etmişdir. Bu söz, hazret-i Alînin, hazret-i Ömer

ve Ebû Hüreyrenin “rad›yallahü anhüm” yan›nda iken söylediği sözdür. Bu

süâle ne hazret-i Ömer, ne hazret-i Alî ve ne de bu haberin ulaşd›ğ› her

hangi bir Sahâbî hiç bir cevâb vermemişlerdir. Hazret-i Alî “rad›yallahü anh”

bu süâlin dînî bir mes’ele ve Allahü teâlân›n kelâm›ndaki hükmleri öğrenmek, bilmek olmad›ğ›n› anlam›şd›r. Süâli soran›n, emr ve yasaklara âid

hükmlerin delîlleri ondan al›nan, Resûl aleyhisselâm›n s›dk›na delâlet

eden mu’cize olan Kur’ân-› kerîmin s›fat›n› bilmeği istemediğini bilmişdir.

Bu süâli sorana Alî “rad›yallahü anh” bu kadar şiddet gösterdiğini aç›kl›yal›m:

Hazret-i Alînin “rad›yallahü anh” firâsetine, ileri görüşlü olmas›na bir

bak ki, bu süâlin ileride fitneye yol açacağ›n› önceden anlad›. Kur’ân-› kerîmin mahlûk olup olmama mes’elesinin fitne zemân› olan âh›r zemânda yay›lacağ›n›, Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” işâret buyurmalar›ndan anlam›şd›. Bunun için, hazret-i Alî “rad›yallahü anh”, “Ben vâlî olsayd›m onun boynunu vururdum” şeklinde şiddetli bir ifâde kullanm›şd›r.

Vahye ve Kur’ân-› kerîmin indirilişine şâhid olup, dînin s›rlar›na ve hakîkatine muttali’ olan ve haklar›nda Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem”,

(Ben Peygamber olarak gönderilmemiş olsayd›m, Ömer Peygamber olarak gönderilirdi) ve (Ben ilmin şehriyim, Alî kap›s›d›r) buyurduğu zâtlar

bu gibi süâl soranlar› azarlad›. Sonra gelen kelâm ve mücâdele düşkünleri, haklar›nda (Uhud dağ› kadar alt›n sadaka verseler de, onlardan birinin bir müd sadaka sevâb›na, hattâ yar›s›na ulaşamazlar) buyurulan Eshâb-› kirâm›n, “Hak ve doğru olan, böyle süâlleri kabûl edip gerekli cevâb› vermeleri ve münâkaşa kap›s›n› açmalar› gerekirdi. Soran hakl› idi. Hazret-i Ömer ve Alî “rad›yallahü anhümâ” bât›l üzere idiler” demekdedirler.

Heyhât, demircileri meleklerle k›yâsa kalk›şan, kelâm ve mücâdele

düşkünlerini hulefâ-i râşidîne ve selef-i sâlihîne tercîh edenler, tahsîlden [ilmden] ne kadar uzak, dinden ne kadar mahrûm kimselerdir. Böylece bu

bid’atin, selefin sünnetine muhâlif olduğu kat’î olarak ortaya ç›kmakdad›r.

Fakîhlerin f›kh›n teferru’ât› ve tafsilât›na dalmalar› gibi değildir. Bu konuya dalanlar› men’ etdikleri görülmemişdir. Hattâ ferâiz mes’eleleri üzerinde dikkatle durmuşlard›r. F›kh›n derinliklerine dalman›n câiz olduğunu anlad›k. Fekat mücâdele ilmindeki bid’atler tahsîl ehli yan›nda kötü bid’atdir.

Bunun kötülüğünü (‹hyâ-ül ülûm) kitâb›m›z›n (akâid) k›sm›nda bildirdik.

Sonra gelen âlimlerin münâzara ve münâkaşalar›ndan maksad,

şer’i şerîfin kaynaklar›ndan araşd›r›p almağa yard›m ise ve ahkâm› bilmek,

anlamak ise, bu selefin sünnetine uygundur. Zîrâ onlar ferâiz ile alâkal› dede mes’elesinde; ana, zevc ve baban›n mîrâs›nda ve benzeri f›kh mes’elelerinde meşveret ve münâzara etdikleri nakl edilmişdir. [Dede ile ana-baba bir veyâ baba bir kardeşin bir arada olmas› hâlinde hisseleri nass olarak aç›klanmam›şd›r. Hattâ ‹bni Mes’ûd “rad›yallahü anh”, “Müşkillerinizi bizden sorun, fekat dede mes’elesini sormay›n buyurmuşdur. Ömer bin

Hattâb “rad›yallahü anh”, “Dede ile kardeşin bir arada olmas› hâlinde, mîrâs için hükm vermekde en cesûr olan›n›z, Cehenneme karş› en cesâretli

olan›n›zd›r” buyurmuşdur. Alî bin Ebî Tâlib “rad›yallahü anh”, “Cehenneme girmek kimi sevindirirse, dede ile kardeş aras›nda [mîrâs için] hükm

versin” buyurmuşdur.J

Ebû Bekr, Abdüllah bin Abbâs, Abdüllah bin Ömer ve Eshâb-› kirâm›n “aleyhimürr›dvân” bir k›sm›, kardeşler, dede ile birlikde olunca, mîrâs alamaz demişlerdir. ‹mâm-› a’zam›n ictihâd› da böyledir.

Eshâb-› kirâm›n ve tâbi’înin çoğu ve hakk›nda (Ferâizi en iyi bileniniz Zeyddir) buyurulan Zeyd bin Sâbit “rad›yallahü anh” da, “Kardeşler dede ile birlikde olunca, mîrâs al›rlar. Ancak dede, mal›n üçde birinden

veyâ muhâsemeden hangisi çok ise onu al›r” buyurmuşlard›r. ‹mâm-›

Mâlik, imâm-› Şâfi’î, imâm-› Ahmed bin Hanbel ile Ebû Yûsüf ve imâm-›

Muhammedin ictihâdlar› da böyledir.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık

ALTINCI VAZÎFE: KEFF

 Allahü teâlân›n s›fatlar›ndan insanlara benzetme tehlükesi olanlar (el, ayak, yüz, istivâ, fevk, ...) hakk›nda konuşmamakdan başka, üzerinde düşünmekden keff etmek, kendini al›koymakd›r. Dili süâl sormakdan,bu mevzu’da tasarruf etmekden tutmak vâcib olduğu gibi, bât›n›, kalbide bu mevzu’ ile meşgûl olmakdan geri çekmek vâcibdir. 

Bu, vazîfelerin en ağ›r› ve en şiddetlisidir. Ayn› zemânda vâcibdir. Âciz, kötürüm kimsenin, her ne kadar tabî’ati denize dal›p, inci ve cevherleri ç›karma isteği olsa da, bunlara kavuşmakdan âciz olduğunu bilmekle berâber, cevherlerin güzelliğine kap›lmadan, aczine bakmal›, tehlükelerini göz önünde tutarak denize dalmamal›d›r. Ayr›ca o cevherleri kaçm›ş bilmeli, ancak dünyâ ma’îşetindeki genişlik ve bolluğu kaç›racağ›n›, hâlbuki bu cevherler olmadan da yaşanacağ›n› düşünmelidir. Yok eğer cevherlere kavuşay›m derken boğulur veyâ timsâhlara lokma olursa, asl olan hayâtını kaybetmiş olur.

Süâl: Bir kimse, kalbini bu düşünceden geri çekemiyor ve kendisini, bu konuya muttali’ olmakdan, incelemekden al›koyam›yorsa, bunun yolu nedir?

Cevâb: Bunun yolu, kendisini Allahü teâlâya ibâdetle, nemâzla,Kur’ân-› kerîm okumakla ve zikr ile meşgûl etmekdir. Bunları yapamazsa, lügat, nahv, hat, t›b, f›kh gibi, bu konularla münâsebeti olmayan ilmler ile meşgûl olmal›d›r. Bunlar› da yapamazsa, çiftcilik, dokumac›l›k gibi bir san’at veyâ meslek ile meşgûl olmal›d›r. Hattâ oyun ve eğlence ile meşgûl olmal›d›r. Bunlar›n hepsi, o uçsuz, bucaks›z, derin, tehlükesi ve zarar› büyük denize dalmakdan hayrl›d›r. Avâm›n beden ile alâkal› bir günâh ile meşgûl olmas›, belki de ma’rifetullaha âid bir konuya dalmakdan dahâ az zararl› olur. Çünki günâh işlemenin sonu nihâyet f›sk olur. Hâlbuki bu konulara dalman›n sonu şirkdir. Elbette Allahü teâlâ şirki afv etmez. Ama şirkden başkas›n› dilediği kimse için afv eder.

Süâl: Avâmdan biri, dînî i’tikâdlarda nefsini ancak delîllerle teskîn ediyorsa, delîlleri bildirmek câiz midir? Eğer câiz ise, o zemân bu konuda düşünmeğe ve incelemeğe ruhsat verilmiş olur. Bu durumda âmî, ya’nî

âlim olm›yan ile âlim aras›nda ne fark vard›r?

Cevâb: Allahü teâlây› tan›mas›na, birliğine, Resûlullah›n s›dk›na ve

âh›ret gününe âid olmak üzere dört konudaki delîlleri dinlemesine izn verilir. Ancak iki şartla:

1. Kur’ân-› kerîmdeki delîllerden başka delîl getirmemek,

2. Ancak görünen, zâhirî ma’nâlar üzerinde durmak, mücâdele etmemek, sathî olarak tefekkür etmek. Çok geniş ve derin tefekkür etmemek. Bu bahsde çok derinliklere girmemek.

Avâm›n dört konuda Kur’ân-› kerîmden delîl dinlemesine izn verilmişdi. Bu dört konuya âid Kur’ân-› kerîmdeki delîller:

1– Allahü teâlây› tan›mak hakk›ndaki delîller:

a) Yûnüs sûresi, otuzbirinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Ey habîbim, de ki: Sizlere gökden ve yerden kim r›zk veriyor?

Veyâ gözlere ve kulaklara [onlar› yaratmağa] kim kâdir olabilir? Ölüden diriyi kim ç›kar›yor, diriden ölüyü kim ç›kar›yor? [Yaratma] işini

kim idâre ediyor? [Onlara bu süâlleri sorduğunda “bütün bunlar›] Allah

[yap›yor]” diyecekler) buyurulmakdad›r.

b) Kaf sûresi, alt›nc› âyet-i kerîmeden onuncu âyet-i kerîmesine kadar. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen, (Üstlerindeki göğe bakmazlar m› ki,

onu nas›l binâ etmiş ve nas›l donatm›ş›z? Onda hiç bir çatlak yokdur.

[Gök yükseltilmiş ve y›ld›zlarla donat›lm›şd›r.] Yeryüzünü döşedik ve ona

sâbit dağlar koyduk. Orada gönül açan her türden [bitkiler] yetişdirdik. Allaha yönelen her kula gönül gözünü açmak ve ibret vermek için

[bütün bunlar› yapd›k]. Gökden bereketli bir su indirdik. Onunla bağçeler ve biçilecek dâneler bitirdik. [Yağmurla bağçeleri ve ekinleri yetişdirdik.] Kula r›zk olmas› için birbirine girmiş küme küme tomurcuklar› olan uzun boylu hurma ağaçlar› yetişdirdik) buyurulmakdad›r.

c) Abese sûresi, yirmidördüncü âyet-i kerîmeden otuzbirinci âyet-i

kerîmesine kadar. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen, (‹nsan, ald›ğ› besinlere bir baks›n! Biz suyu [gökden] bol bol nas›l boşaltd›k. Sonra toprağ› bir yar›şla nas›l yard›k. Kendinize ve hayvanlar›n›za bir besin ve fâide olmas› için [yeryüzünde] ekinler, üzüm bağlar›, yoncalar, zeytinler,

hurmalar, iri ve s›k ağaçl› bağçeler, meyveler ve çay›rlar bitirdik) buyurulmakdad›r.

d) Nebe’ sûresi, alt›nc› âyet-i kerîmeden onalt›nc› âyet-i kerîmeye

kadar olan âyet-i kerîmeler. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen, (Yeryüzünü

beşik, dağlar› direk k›lmad›k m›? Sizleri çift çift yaratd›k. Uykunuzu

bir dinlenme k›ld›k. Geceyi örtü olarak, gündüzü [ma’îşetinizi te’mîn

etmeniz için] kazanma zemân› yapd›k. Üstünüzde yedi kat sağlam gökyüzü binâ etdik. [Oraya] parlak kandiller asd›k. Size tohumlar, bitkiler, ağaçlar› sarmaş dolaş olmuş bağlar ve bağçeler yetişdirmek için

üst üste y›ğ›l›p s›k›şan bulutlardan şar›l şar›l akan sular indirdik) buyurulmakdad›r.

(Cevâhir-ül Kur’ân) kitâb›m›zda buna benzer beşyüze yak›n âyet-i

kerîme toplad›k. ‹nsanlar, yarat›c› olan Allahü teâlân›n celâl ve azametini

kelâmc›lar›n sözü ile değil, yukar›daki âyet-i kerîmelerin delâleti ile bilmeleri lâz›m gelir. Kelâmc›lar şöyle diyorlar: S›fatlar hâdisdir. Ya’nî sonradan

yarat›lm›şd›r. Cevherler de hâdis olan s›fatlardan hâlî olmad›klar› için, onlar da hâdisdir. Sonra hâdis bir ihdâs ediciye muhtâcd›r. Bu taksîmât, mukaddimeler ve bunlar›n resmî delîllerle isbât›, avâm›n kalblerini kar›şd›rmakdad›r. Ama Kur’ân-› kerîmde, ma’nâs›, maksad› kolayca anlaş›lan zâhirî delîller onlar› iknâ’ etdirir, nefslerini sâkin k›lar ve kalblerinde kat’î i’tikâdlar›

yerleşdirir.

2– Allahü teâlân›n birliğine delîller: Avâm›n iknâ’ olacağ› Kur’ân-›

kerîmdeki delîller şunlard›r:

a) Enbiyâ sûresi, yirmiikinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Eğer gökde ve yerde ilâhlar olsayd›, yer ile gök [bunlar›n nizâm›] kesinlikle bozulurdu) buyurulmakdad›r. Zîrâ bir işin idâresi için iki veyâ dahâ fazla idârecinin olmas›, o işin bozulmas›na sebebdir.

b) ‹srâ sûresi, k›rkikinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen,

(De ki: Eğer dedikleri gibi Onunla [ya’nî Allahü teâlâ ile] birlikde başka ilâhlar da olsayd›, o takdîrde bu ilâhlar, Arş›n sâhibi olan Allaha

ulaşmak için çâreler arayacaklard›) buyurulmakdad›r.

c) Mü’minûn sûresi, doksanbirinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Allah evlâd edinmemişdir. Onunla berâber hiçbir ilâh da

yokdur. Eğer olsayd›, her ilâh kendi yaratd›ğ›n› sevk-ü idâre eder. Bir

gün mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalard›) buyurulmakdad›r.

3– Resûlullah›n “sallallahü aleyhi ve sellem” s›dk› ile alâkal›

delîller:

a) ‹srâ sûresi, seksensekizinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede

meâlen, (De ki: And olsun, bu Kur’ân›n bir benzerini ortaya koymak

üzere insanlar ve cinnîler bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya getiremezler) buyurulmakdad›r.

b) Yûnüs sûresi, otuzsekizinci âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede

meâlen, (... Onun benzeri bir sûre getirin) buyurulmakdad›r.

c) Hûd sûresi, onüçüncü âyet-i kerîmesi. Bu âyet-i kerîmede meâlen, (Yoksa, “Onu [Kur’ân›] kendisi uydurdu”mu diyorlar? De ki:

Eğer doğru [söyliyor] iseniz, Allahdan başka çağ›rabildiklerinizi [yard›ma] çağ›r›n da, siz de onun gibi uydurulmuş on sûre getirin) buyurulmakdad›r.

4– Âh›ret günü ile alâkal› delîller:

a) Yasîn sûresinin yetmişsekiz ve yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmelerinde meâlen, buyuruldu ki: (Şu çürümüş, un olmuş kemikleri kim

diriltecek, diyor. Sen de ona de ki: Yine onlar› evvelce yaratm›ş olan

diriltecekdir).

b) K›yâmet sûresinin otuzalt›nc› âyet-i kerîmeden k›rkikinci âyet-i kerîmeye kadar olan âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: (‹nsan kendisini baş›boş b›rak›lm›ş m› san›yor? O dahâ önce ileri f›rlat›lan bir

parça menîden değil midir? Sonra kan p›ht›s› oldu. ‹şte insan› bundan yaratd› ve a’zâs›n› düzenledi. Ondan erkek, dişi çiftler yaratd›.

Bunlar› yapan›n ölüyü diriltmeğe gücü yetmez mi?)

c) Hac sûresi, beşinci ve alt›nc› âyet-i kerîmeleri. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: (Ey insanlar! Eğer yeniden dirilmekden

şübhede iseniz, şunu bilin ki, biz sizi toprakdan, sonra nutfeden, sonra p›ht›laşm›ş kandan, sonra hilkati belli belirsiz bir lokma et parças›ndan yaratd›k. Sonra [kudretimizi] aç›kca gösterelim diye dilediğimizi bir süreye kadar rahmlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek olarak d›şar› ç›kar›r›z. Sonra güçlü çağ›n›za ulaşman›z için [sizi büyütürüz]. ‹çinizden kimi vefât eder, yine içinizden kimi de ömrün en verimsiz çağ›na kadar götürülür; tâ ki her şeyi bilen bir kimse oldukdan sonra bir şey bilmez hâle gelsin. Sen, yeryüzünü de kupkuru ve ölü bir

hâlde görürsün; fekat biz, üzerine yağmur indirdiğimizde o, k›p›rdan›r, kabar›r ve her çeşidden iç aç›c› bitkiler verir.) ve (Çünki; Allah, hakk›n tâ kendisidir. O, ölüleri diriltir; yine O, her şeye hakk›yla kâdirdir).

Kur’ân-› kerîmde buna benzer âyet-i kerîmeler çokdur. Bunun üzerine ziyâde etmeğe lüzûm yokdur.

Süâl: Mütekellimînin [kelâmc›lar›n] i’timâd etdikleri, dayand›klar›

ve nas›l delâlet etdiğini aç›klad›klar› delîller de işte bunlard›r. Kelâmc›lar›n delîllerinin avâma aç›klanmas›na mâni’ olunuyor da, Kur’ân-› kerîmdeki delîllerin aç›klanmas›na mâni’ olunmamas›n›n sebebi nedir? Hâlbuki bu delîllerin her biri akl ile bulunacak, dikkatli düşünerek idrâk olunacak şeylerdir. Eğer avâma inceleme, düşünme kap›s› aç›lacaksa, şarts›z

olarak aç›ls›n veyâ nazar ve istidlâl yolu başdan kapat›ls›n, onlar da delîllere dayanmadan taklîdcilik ile mükellef tutulsun, denilirse:

Cevâb: Delîller, avâm›n gücünün d›ş›nda olan tedkîk ve tefekküre

ihtiyâc olmas›na ve aç›k olup re’y sâhibinin ilk bak›şda hemen anlamas›na göre ikiye ayr›l›r. Bütün insanlar aç›k olan delîlleri kolayca anlarlar ve

bunlarda tehlüke yokdur. Tedkîke ihtiyâc› olanlar ise, avâm›n kapasitesi d›ş›ndad›r. Kur’ân-› kerîmdeki delîller g›dâ gibidir. Bu delîllerden herkes fâidelenir. Mütekellimînin [kelâmc›lar›n] delîlleri ise, ilâc gibidir. Ba’z›

insanlar fâide görür, çoğunluğu zarar görür. Dahâ doğrusu Kur’ân-› kerîmin delîlleri su gibi olup, süt çocuğu da, kuvvetli insanlar da fâidelenir.

Diğer delîller ise, kuvvetli kimselere ba’zan fâide veren yemek gibidir. Bununla ba’z› insanlar hastalanabilirler. Bu yemekden süt çocuklar› hiç fâidelenemezler. Bunun için diyoruz ki, Kur’ân-› kerîmin delîllerini, sâdece

aç›k kelâm gibi dinlemeli, sathî olarak münâzara müstesnâ, tart›şmaya girmemeli, incelemeye, araşd›rma yapmağa lüzûm görmemelidir.

Herkes taraf›ndan aç›kca bilinmekdedir ki, bir şeyi ilk def’a yapan, onu tekrâr bir dahâ yapabilir. Nitekim Rûm sûresinin, yirmiyedinci

âyet-i kerîmesinde meâlen, (Önce mahlûkunu yarat›p, [ölümden] sonra bunu [yaratmağ›] tekrarlayan Odur ki, bu Onun için pek kolayd›r)

buyurulmakdad›r. Bir evde iki idâreci olursa düzen bozulur. Nerede kald› ki, bütün âlem iki idârecinin elinde bozulmas›n.

Yaratan yaratd›klar›n› bilir. Nitekim Mülk sûresinin, ondördüncü

âyet-i kerîmesinde meâlen, (Hiç yaratan bilmez mi? O, en ince işleri görüp, bilmekdedir ve her işden haberdârd›r) buyurulmakdad›r.

Kur’ân-› kerîmin delîlleri avâma, her canl› şeyi yaratd›ğ› su mesâbesindedir. Ama kelâmc›lar›n delîlleri avâm›n zihninde istifhâm b›rakan,

araşd›rma gerekdiren, şübhe ve tereddüde sevk eden şeylerdir. Sonra

bunlar› hâl etmekle meşgûl olurlar. Bu da bid’atdir. Zarar›, halk›n çoğunda görülmekdedir. Sak›n›lmas› lâz›m olan bunlard›r. ‹nsanlar›n, kelâmc›-

lar›n sözleriyle zarara düşdükleri görülmekde ve tecribe ile sâbit olmakdad›r. Kelâmc›lar›n sözlerinin yay›lmad›ğ› Eshâb-› kirâm asr› olan birinci asrdan sonra, kelâm san’at› yay›lmağa başlad›. Kelâmc›lar›n delîllerini ortaya koydukdan sonra şerlerin yay›lmas›, insanlar›n gördüğü zarar›n delîlidir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Eshâb-› kirâm

“aleyhimürr›dvân” taksîmât ve tedkîkâtda, huccet bulmakda, mütekellimlerin gitdiği yoldan gitmediler. Bu âcizlikden değildi. Bu yol fâideli bir yol

olsa idi, bu mevzu’ üzerinde ferâiz mes’elelerinden dahâ çok durup,

delîller kayd ederlerdi.

Süâl: Eshâb-› kirâm zemân›nda böyle bir ilme ihtiyâc az olduğundan, bu ilmle meşgûl olmakdan kendilerini al›koydular. Çünki bid’atler,

onlardan sonra zuhûr edince, sonra gelen âlimlerde bu ihtiyâc büyüdü.

Kelâm ilmi bid’at hastalar›na mahsûs bir ilâcd›r. Eshâb-› kirâm zemân›nda bid’at hastal›ğ› az olduğundan, bu ilâc› bulmakda Eshâb-› kirâm›n yard›mlar› az olmuşdur.

Cevâb: ‹ki cihetden cevâb verilir.

Birincisi, ferâiz [mîrâs taksîmi] mes’elelerinde, sâdece vâki’ olan mîrâs hükmlerini aç›klamakla kalmay›p, dünyâ durdukca ihtiyâc duyulacak,

vâki’ olabilecek bütün mes’eleleri vaz’ edip, çözümler getirdiler. ‹leride

vâki’ olmas› mümkin olan mes’eleleri vâki’ olmadan önce tasnîf ve tertîb etdiler. Bu mes’elelere dalmakda zarar olmad›ğ›n› ve hâdiselerin

meydâna gelmesinden önce hükmünü beyân etmekde bir zarar olmad›-

ğ›n› gördüler. Bid’atlerin yok edilmesine gayret göstermek ve nefslerden

silmek dahâ önemlidir. Kelâm ilmini kendilerine san’at edinmediler. Çünki ona dalmakla gelecek zarar, fâidesinden dahâ çokdur. Eğer onlar bu

ilmden sak›nd›rmasalard›, ona dalman›n yasak olduğunu anlatmasalard›, onlardan sonra gelenlerden bu işe dalanlar çok olurdu.

‹kinci cevâb: Eshâb-› kirâm›n, yehûdî ve h›ristiyanlara karş›, Muhammed aleyhisselâm›n Peygamberliğinin isbât›nda ve öldükden sonra

dirilmenin isbât›nda, inkâr edenlere karş› delîl getirmeğe ihtiyâclar› vard›. Akâidin temel kâideleri olan Kur’ân-› kerîmin delîlleri üzerine bir kâide

ziyâde etmediler. Bunlarla iknâ’ olan› kabûl etdiler, iknâ’ olmayanlar›

Kur’ân-› kerîmin delîllerinin yay›lmas›ndan sonra, k›l›ç ve m›zrak ile adâleti sağlad›lar

Aklî mikyâslar›n vaz’›nda ve mukaddimelerin tertîbinde mücâdele

yollar›n›n kayd edilmesi ve o yollar›n ve programlar›n aş›lmas›nda tehlükeye girmediler. Bunlar›n hepsinin fitne eseri ve kar›ş›kl›k kaynağ› olduğunu bildikleri için, Kur’ân-› kerîmin delîlleriyle iknâ’ olmayanlar, ancak

k›l›ç ve m›zrak ile iknâ’ edilebilir, dediler. Allahü teâlân›n beyân›ndan

sonra beyân m› olur? Biz insâf ederek, hastal›ğ›n artmas› ile ilâca ihtiyâc›n da artacağ›n› inkâr etmiyoruz. Asr-› se’âdetden sonra uzun y›llar

geçmiş olmas›n›n, problemlerin meydâna gelmesinde te’sîri vard›r diyoruz.

Tedâvî için iki yol vard›r:

Birinci yol: Delîl ve aç›klamalara dalmakd›r. Bu yolla bir kişi ›slâh

olurken, iki kişi de ifsâd olur. Islâh olanlar akll› kimselerdir. ‹fsâd olan da

eblehler, ahmaklard›r. Zekî, akll› kimselerin az, ahmaklar›n çok olduğu

meydândad›r. Bunun için çok olanlara yard›m etmek evlâd›r.

‹kinci yol: Selef-i sâlihînin yoludur. ‹’tikâda âid ince ve müteşâbih

mes’elelerde sükût etmek, yorum yapmakdan el çekmek ve gerekdiğinde k›rbac, sopa ve k›l›ca başvurmakd›r. Buna az kimse kâni’ olmasa da

çoğunluk bu yol ile iknâ’ olur. Bu yol ile iknâ’ olman›n alâmeti şudur: Savaşlarda kâfir köle veyâ câriye esîr al›n›nca, k›l›ç gölgesi alt›nda müslimân

olduklar› görülmekdedir. Başda kerîh gördükleri bu teslîmiyyet hâli, zemânla, istiyerek kabûl etme hâlini al›r. Başlang›çda şek, şübhe ve riyâ ile

kabûl eder göründükleri müslimânl›klar›, mütedeyyin kimseleri görerek,

onlarla ünsiyet kurarak, Allahü teâlân›n kelâm›n› işiterek, sâlihlerin yüzünü görerek ve haberlerini duyarak, kat’î i’tikâd hâlini al›r. Onlar›n tabî’atlerine uygun bu cins münâsebetler, mücâdele ederek, delîl getirerek

yap›lan münâsebetden dahâ te’sîrlidir. ‹ki ilâcdan biri, bir kavme münâsib, diğer kavme münâsib değil ise, say›s› çok olan kavme en fâidelisinin tercîh edilmesi vâcib olur.

Kullar›n›n s›rlar›na vâk›f, bât›nlar›n› en doğru ve en sâlih şeklde

kat’î olarak bilen, habîr ve basîr olan Allahü teâlâ taraf›ndan kendisine vahy

olunan, keşfler verilen, Rüh-ül kuds [Cebrâîl aleyhisselâm] ile kuvvetlendirilmiş, kalblerin birinci tabîbi olan Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” mu’âs›rlar›n›n yolunda yürümek, muhakkak ki en evlâdır.

Eser: İlcâm-ül avâm an ilm-il kelâm

Müellif: İmâm-ı Gazâlî

Terceme: Hüseyn Hilmi Işık