Gün Batarken Gördüğüm Son Işık: seyyid Abdülhakim Arvasi hazretlerinin namaz risalesi

Bismillahirrahmânirrahîm

Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî “Rahmetullahi aleyh”

NEMÂZ RİSÂLESİ

Nemâz, islâmın beş şartından, ikinci rüknü olup, Fahr-i kâinâtın “sallallahü aleyhi ve sellem” mi’râca teşrîflerinde; en hayrlı ümmet olan, ümmeti üzerine ezelî hitâbı ile herbir gün ve gecesinde, beş vakt olarak farz olunmuşdur.

Nemâz, dînin direğidir. Her kim ki, nemâzı devâm üzere, doğru ve temâm olarak edâ ederse; dînini ikâme etmiş, islâm binâsını ayakda durdurmuş olur. Nemâz kılmıyanlar, Allahü teâlâ korusun, dinlerini ve islâm binâsını yıkmış olurlar. Peygamberimiz “aleyhissalâtü vesselâm” buyurdu ki: (Dîninizin başı nemâzdır.) Başsız insan olmadığı gibi, nemâzsız din de olamaz.

Nemâz, mü’minin mi’râcıdır. Mi’râc olması bu ümmete mahsûsdur. Server-i âleme “sallallahü aleyhi ve sellem” mi’râc gecesinde, Cennetde müyesser olan rü’yet devleti, ya’nî Allahü teâlâyı görmek şerefi, dünyâya teşrîf etdikden sonra, dünyâda, dünyâya münâsib olarak; nemâzda müyesser olmuşdur. Peygambere “aleyhissalâtü vesselâm” kemâliyle tâbi’ olanların, o devletden, bu dünyâda nemâzda geniş bir hâz ve kâmil nasîbleri vardır.

Külfet ve zahmet ref’ olur, zorluklar kalkar. Bâtın, ya’nî kalb ve rûh başdan başa, zevk ve lezzet bulur. Vel-hâsıl bir keyfiyyet hâsıl olmakla berâber, şaşılacak gizli şeyler ve garîb hâller hâsıl olur. Şerh ve beyâna gelmez keyfiyyetler zuhûr eder. Nişânsızdan nişân verir. Matlûbdan haber beyân eder. Nemâz kılarken yüz gösteren, meydâna gelen lezzet, nihâyetin durumundan haber verir.

Bu hâller ancak müntehîlere, ya’nî sona varanlara müyesser olup, Allahü teâlânın büyük ni’metlerindendir.

Nemâz, Allahü teâlâya ve Resûlüne îmândan sonra, bütün mukarreblerin amellerinin ve bütün ibâdetlerin üstünde, en iyi bir ibâdetdir. Birgün Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, imâm-ı Alîye “kerremallahü vecheh ve radıyallahü anh”: (Yâ Alî! Senin, nemâzın farzına, vâcibine, sünnetine, müstehabına riâyet etmen gerekdir!) buyurdukda, Ensârdan bir zât dedi ki; “Yâ Resûlallah! İmâm-ı Alînin bunların temâmı hakkında bilgisi vardır. Bize de bunların fazîletini beyân eyle. Biz dahî ona göre amel edelim. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdular ki, (Ey ümmet ve Eshâbım! Temâmiyle edâsına riâyet olunan nemâz, Allahü teâlânın hoşnud olduğu bütün amellerin en efdalidir. Peygamberlerin sünnetidir. Meleklerin sevdiğidir. Ma’rifetin ve arz ve semâvâtın [yerlerin ve göklerin] nûrudur. Bedenin kuvvetidir. Rızkın berâkâtıdır. Düânın kabûlüdür. Melekül-mevt [ölüm meleği] arasında şefâ’atcıdır. Kabrde ışıkdır. Münker ve nekire cevâbdır. Kıyâmet gününde üzerine gölgedir. Cehennem ateşi ile kendi arasında siperdir. Sırat köprüsünü yıldırım gibi geçiricidir. Cennetin anahtarıdır. Cennetde başına tâcdır. Allahü teâlâ mü’minlere, nemâzdan efdâl hiçbir nesne vermemişdir. Eğer nemâzdan efdâl bir ibâdet olaydı, en evvel mü’minlere onu verirdi. Zîrâ, Meleklerin kimi kıyâmda, kimi rükû’da, kimi secdede, kimi ka’dededir. Bunların cümlesini bir rek’at nemâzda toplayıp, mü’minlere hediyye verdi. Zîrâ nemâz, îmânın başı ve direği ve islâmın kavli ve mü’minlerin mi’râcıdır. Yer ve göğün nûrudur. Cehennemden kurtarıcıdır.)

Nemâz, Allahü teâlâya karşı hâs ibâdetdir. Ve aslın zuhûr yeridir.

Nemâz, maksadlardan olup, diğer ibâdetler nemâz için vesîlelerdir.

Nemâz, müslimân ile kâfir arasını ayırd edici, bildirici, açıklayıcı bir ibâdetdir.

Nemâz, islâmiyyetin yasak etdiği şeyleri işlemekden insanları men’ eder. Günâhların keffâretidir.

Hüsni, ya’nî güzelliği, diğer ibâdetlerin aksine olarak îmân gibi kendisindendir. Kendisinde en ziyâde ibâdetleri toplıyan ve insanı Allahü teâlâya en ziyâde yaklaşdıran bir ameldir. Çünki, Allahü teâlâya nemâzda münâce’at edip, yalvarıp, Allahü teâlânın azamet ve celâlini müşâhede edicidir.

Nemâzı, huşû ve hudû’, ya’nî tevâdû’ ve korku ile, kalb huzûru ile ve tümâninete [rükû’ ve secdelerde, kavmede ve celsede, bütün a’zanın hareketsiz kalmasına] riâyet ile ve tam bir cem’iyyet ve cemâ’at ile, sükûnu tam ve tezellül ile edâ etmek, necât ve felâhın [kurtulmanın] başlıca sebeblerindendir. Bu sûretle nemâzını kılan mü’minlerin felâh bulucu oldukları âyet-i kerîmede beyân buyurulmuşdur. Hadîs-i şerîfde buyurulmuşdur ki; (Beş vakt nemâzını kılan kimse, Mâlik-ül-mülkün kapısını tedarru ile çalıyor. Kapı çalmasına devâm eden kimseye şübhesiz kapı açılır.) Başka bir hadîs-i şerîfde buyurulmuşdur ki, (Beş vakt nemâz, sizden birinizin, evinizde akan nehr gibidir ki, o nehrde hergün beş kerre, gusl vâki’ olsa, o kimsede hiç kir kalmayacağı gibi, nemâzını devâmlı kılanlar da öylece günâhlardan pak ve temiz olurlar.) Ve yine hadîs-i şerîfde bildirilmişdir ki, nemâzda kıyâmda uzun okumak, ölüm anındaki şiddeti azaltır. Hadîs-i şerîfde gelmişdir ki; (Farz olan beş vakt nemâzını, cemâ’at ile kılan kimse, sırât köprüsünü parlak bir şimşek gibi geçenlerin ilki olacakdır. Ve sâbikûn olan ilk zümre ile Allahü teâlâ onu haşr eder. Ve onun için hergün ve gecede bir hâfız [koruyucu] melek vardır. Ve Allahü teâlâ yolunda öldürülen bin şehîd sevâbı ona verilir.) Yine bir hadîs-i şerîfde buyurulmuşdur ki, (Karanlıkda mescidlere yürüyerek giden kimseler, Allahü teâlânın rahmeti içinde yüzücüdürler. Hak sübhânehü ve teâlâ, cemâ’at ile nemâzı kılıp, sonra hâcetini diliyen kulundan, düâsından ayrılmadan evvel isteklerini vermemeğe hayâ ederim) buyurmuşdur. Ya’nî, yalvarma hâlinde iken istekleri hâsıl olur.

Hadîs-i şerîfde gelmişdir: Her uzvunu temizleyerek, mükemmel sûretde, mükemmel bir güzellikde abdest alıp, nemâz kılmak maksadı ile mescide hâzır olan kimse, elbette istibşâr olunur, ya’nî müjdelenir. Ehl-i gâibin müjdelendiği gibi.

Evinde kılan o nemâzın sevâbına nâil olur. Eğer yakınındaki mescidde edâ ederse, yirmibeş nemâzın sevâbı verilir. Eğer Cum’a nemâzı kılınan mescidde edâ ederse beşyüz, mescid-i Aksâda edâ ederse, beşbin ve Mescid-i Peygamberîde edâ ederse ellibin, Mescid-i Harâmda edâ ederse yüzbin nemâz sevâbı verilir. Edâ ederken onun edeblerinden bir edebi terk etmeğe râzı olmayalar. Eğer nemâz temâmiyle edâ edilirse, islâmdan asıl azîm ele geçmiş ve azâbdan kurtulmak için sağlam bir tutamak hâsıl olmuş olur.

Nemâzın dünyâdaki mertebesi, âhıretde, rü’yetin [ya’nî, Allahü teâlâyı görmenin] mertebesi gibidir.

Nemâzı büyük bir emr bilmek ve müstehab olan evvel vaktinde cemâ’at ile ve diğer şartlarına ve müstehablarına ve ta’dîl-i erkâna riâyet ederek, sükûn ve vakar ile edâ etmek lâzımdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Amellerin en efdâli evvel vaktinde kılınan nemâzdır.) Başka bir hadîs-i şerîfde Resûl-ü Hüdâ “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurmuşlardır ki: (Kul nemâza kalkdığı zemân, Cennet kapıları kendisine açılır. Kendisi ile Rabbi arasındaki perdeler kalkar. Ve hurî’ayn kendisini istikbâl ederler.), Ya’nî, Cennetde olan hurîler kendisini karşılar.

Hudû’: Kıyâmda ve diğer rüknlerde olduğu gibi nazarını secde yerine hasr etmek ve okunan Kur’ân-ı kerîmi dikkatlice dinlemek ve eğer okunanın ma’nâsını anlıyor ise, onun esrâr ve ma’nâsını tefekkür etmek, eğer okunanın ma’nâsını anlamıyor ise, Hak celle ve a’lânın kelâmı olduğunu düşünmekdir. (Bu umura teveccüh etmek, Allahü teâlânın zâtına teveccühdür. Zîrâ, Allahü teâlânın zâtını düşünmemek, esmâ ve sıfâta teveccüh ve murakabe ve tasvir ve anlamakdan yüksekdir). Teveccüh ve murakabe, tasvir ve anlamak ise, Allahü teâlâya vâsıl ve vaslı üryânî ile mümtâz olmuş âriflerin işidir. Onların mu’âmelesi ayrıdır. Husûsiyle nemâzı kıldığı vaktde onun rûhu, keyfiyyetsiz olarak o en yüksek makâma ulaşır ve zâhirden kesilir. Bedeni nemâzın erkânı ile meşgûl iken, rûhu vasl-ı uryânda olup, aralarında hiç benzerlik yokdur.

Hakîkat erbâbından olmıyan nemâz kılana Kâ’

benin

sûretine teveccüh etmesi gerekdir. Onun sûretine teveccüh ve telebbüs eylemek ona ganîmetdir.

Kâ’

benin

sûretine taş ve toprakdır, demişlerdir. Bu böyle değildir. Zîrâ, eğer taş ve toprak ve çatı ve dıvarları ortada olmasa dahî Kâ’be, Kâ’bedir. Mahlûkata secdegâh olması iledir. Belki Kâ’

benin

sûreti, bir ma’nâdır ki akllar onu anlamakda âcizdirler. Akllar onun sûretini anlamakda âciz olduklarına göre, onun ötesinde olan Kâ’

benin

hakîkatine nasıl kavuşurlar. Kâ’beye teveccüh budur ki, Kâ’beye doğru nemâz edâ edeler. Ve bu teveccühü anlamak ve Kâ’beyi tehayyül ma’lûm değildir. Hemân bu teveccüh cihetiyle dahî, Kâ’

benin

berekâtından feyzlenirler ve hakîkatinden nasîblenirler. Zuhûr eden hâller asîl olup, nemâzın gayrisindeki hâller üzerine meziyyeti vardır. Nemâzda lezzet ve cem’iyyet hâsıl olması için çalışmak lâzımdır. Zîrâ, nemâzda ve husûsiyle farz nemâzlarında hâsıl olan lezzet, sona varmanın alâmetlerindendir. Cemâ’at ile kılsın veyâ yalnız kılsın, nemâzın erkâniyle mukayyed olması ve onun âdâb ve sünnetine riâyetde kusûr etmemesi lâzımdır. Kıyâmet gününde en evvel muhâsebe, ya’nî hesâba çekilme nemâzdan olacakdır. Eğer nemâzın muhâsebesi, ya’nî hesâbı kolay geçer ise, diğer ibâdetlerin dahî, Allahü teâlânın inâyeti ile hesâbı kolaylıkla geçer. Nemâz kılanda, nemâz kılarken korku, dehşet ve heybet hâsıl olması îcâb eder.

Îşânın notlarından alınmışdır:

Herkes nemâz emrine uymak için, nemâza hâzırlıkda bulunurlar. Huzûr ehli vaktinden evvel ve ehl-i müktesib vakt girdikden sonra hâzırlanırlar. Câmi’lere giderler. İkâmet başlar. Şâfi’îde ikâmet, ezânın nısfıdır. Ya’nî, Hayye alel salât; Hayye alel felâh, birer kerre olup, Kad kâmetissalâh iki def’adır. Ma’nâsı, işte kılınıyor, demekdir. Bu da câmi’ içinde meşgûl olanları îkaz ve nemâzın şerefini dahâ ziyâde açığa çıkarmak içindir. Hakîkatde ikâmet ezânın aynıdır.

Tekbîr-i tahrîme: Nemâza girişdir. Ellerini kaldırmak, herşeyden berîyim demekdir. Allahü teâlâ bu nemâzınıza lüzûm ve ihtiyâcdan münezzeh ve müberradır, ya’nî berîdir demekdir. Allahü ekber demek farzdır. Çünki, nemâza dâhil olduğu zemân ihtiyâc ve vehmden kurtulma zemânıdır. Diğer tekbîrler sünnetdir.

Kıyâm: Nihâyeti zillet ve tevâdu’dur. Beş duyu organının hareketlerini kontrol altına almış, a’zâsını hareketden düşürmüş, huşû’ eder ve zelîl bir vazıyyetde bulunmuş olarak, Allahü teâlâyı ta’zîm etmiş, yüceltmiş olan avâmın, ben Ona lâyık ibâdetde bulundum diye zihnine birşey gelir. Allahü ekber deyip, rükû’a gidince hâtırayı yine def’ ediyor. Cenâb-ı Hakka lâyık huzûru yapamamak, Onu tenkıs değil, kusûru kendisine isnâd edip, Cenâb-ı Hakkı kusûrdan münezzeh bilmekdir.

İlk evvel huzûra dâhil olunca, (Sübhâneke) okuyacaklardır ki, benim bu kıldığım nemâzın liyâkatinden Sen münezzehsin. Sana lâyık bir ibâdet değildir. Fekat, memurum, yapacağım, demekdir. Bu hitâb, lezzet almak içindir. Hitâbda bir lezzet vardır.

Sübhâne: Ben tenzîh ediyorum. Ke: Seni.

Allahümme: İsti’taf, “talebi şefkat” içindir ki, benim Allahım Sensin. Ben kimseye mürâce’at etmem. Bu tesbîhi de yapmağa muktedir, değilim.

Ve bihamdike: Yardımın ile muvaffak olduğumdan, Seni tenzîh ediyorum.

Ve tebâre kesmüke: Senin ismin çok yüksekdir. Veyâhud kesîrül menfe’atdir.

Ve teâlâ ceddüke: Azametin yüksekdir. İnsan düşüncesinin hâricindedir.

Ve celle senâüke: Senân [medh edilmen] haddimin üstündedir. Haddimizin fevkindedir. [Ya’nî, Seni medh etmek mümkin değildir.] [Yalnız cenâze nemâzında söylenir.]

Ve lâilâhe gayrüke: Senden gayri ilah yokdur.

Nemâz kılmaya başlıyan kimse (Sübhâneke)yi okurken gâfil olmasın. Çünki, burada gaflet, edebsizlikdir. İlk huzûra girmekdir. Bu kadarcık bir huzûrla huzûr-u Rabbil âlemîne dâhil olmalıdır.

Bu başlama tekbîrinden sonra Allahü teâlâyı kendisinin emr ve fermânına muvâfık olarak kırâ’et edecekdir. Kırâ’etde, hakîkî mütekellîm olan Allahü teâlânın nâmına olarak kırâ’et eder. O vakt, nefsin vesveselerinden ve şeytânın güzel göstererek aldatmalarından tamâmiyle berî olmak îcâb eder. Hâlbuki, bu onun kudret ve kuvvetinin üstündedir. Kuvveti dâhilinde olan bir kimseyi vekîl ta’yîn eder. Ve der ki (E’ûzü billâhimineşşeytânirracîm). Ya’nî, yâ Rabbi! Şeytânın şerrinden Sen beni muhâfaza et. Vekâletinde doğrusun. Binâenaleyh, ben muktedîrim, şu hâlde, (Bilmillâhirrahmânirrahîm) deyip, (Mâliki yevmiddîn)e kadar, hassa-i ilâhîyedir. Ondan sonra, (İyyâke nâbüdü ve iyyâke nesteîn. İhdinas sırâtalmüstekîm) kavlin hassâsıdır. (Sırâtallezîne, en amte aleyhim) bu îzâhdır. Melekler, hep bu düâya âmîn demeğe hâzırdırlar. İmâm âmîn deyince, melekler de âmîn der. Ve cemâ’at bir anda âmîn derler. Meleklerin âmîni ile berâber olan âmînler red edilmez. Ve çürük âmînlerimiz onların makbûl âmînleri yanında şâyân-ı kabûl olur. Çünki, Allahü teâlâ kerîmdir.

Nemâz kılmağa başlayınca, kıyâmda, yâ Rabbî! Ben her emrini yerine getirmeğe hâzırım. Ve her vâridâtını devâmlı istiyenim. Fekat, vâridât-ı ilâhiyen o kadar ağırdır ki, kaldıramam. Belim bükülür. Zâhir sen bilmek üzerine ne yüklesen kaldırırım.

Rükû’: Tevâdu’ demekdir. Rükû’ edenler, âciz vaziyyetdedirler. Ellerini, dizlerine dayar. O vaktde, rükû’ kıyâmdan dahâ ziyâde zillet ve meskenet, havf ve haşyete, ya’nî korkuya delâlet etdiğinden, nefsin, Allahü teâlâya lâyık bir ibâdetde bulundum, yolundaki vehmlerini izâle için (sübhâne) der. Ya’nî münezzehdir, münezzehdir, münezzehdir. (Rabbiyel azîm). Benim Rabbim, bu rükû’um sana lâyık bir rükû’ değildir. Seni bu tenkısin tevehhümünden, ya’nî vehminden tenzîh ederim. Tekrârı da bunu te’kitdir, ya’nî kuvvetlendirmek içindir. Üç def’a tekrâr edince, tevehhüm tenkısden tenzîh etdi. Burada Allahü ekber, sünnet değildir. (Semi’allahülimen hamideh) denir. (Semi’a), işitsin, kabûl etsin, demekdir. Yâ Rabbî! Vâridâtına karşı, ben tahâmmül edemedim. Bir dahâ doğruldum. Bununla dahâ büyük vâridât vürûd ediyor. Bunun üzerine birdenbire ayaklarına kapanır gibi, Allahü ekber diyerek secdeye gider. Bu kıyâma liyâkatinden seni tenzîh ediyorum yâ Rabbî!

Secde: Bundan dahâ ileri bir tezellül, ya’nî zillet, aşağılanmak beşeriyyetde mümkin olamadığından, iki şeyle rükû’dan tefrîk eyledi, ayırdı. Birincisi a’lâ demekle. A’lâ, azîmden dahâ ziyâde mübâlagalı olduğundan, rükû’a azîm, secdeye a’lâ tahsîs edildi. İkinci secdenin ihtimâmına binâen, secdeden evvel ve sonra Allahü ekber vardır. Rükûda böyle değildir. Secdenin yapılmasında bir nev’i edeb dışı düşünülerek başını çabuk kaldırır. Bir dahâ secdeye gider. İkinci secdeden dehşetle ve sür’atle kalkar. Ve oturur. Allahü teâlâya hamd ve senâ eder. Mü’min her nerede nemâz kılsa, Peygamberlerin ve Velîlerin rûhları, melekler ve cin mutlaka berâber bulunurlar.

Uzun okumak ile kılınan nemâz efdâl olduğu hadîs-i şerîfde bildirildiğinden, imâm, cemâ’atin hâl ve takâtine göre kılması lâzım gelmekdedir. Münferîden, ya’nî yalnız başına kılanlar, kıyâm, rükû’ ve secdenin tâkatleri nisbetinde uzatılmasına rağbet edeler ve nemâzın erkânına dikkat edip ve kusûrsuz kılınması ile meşgûl olalar. Makbûl bende, ya’nî sevilen kul şu kimsedir ki, mücerret Mevlâsının emrine bağlı olarak, emrleri te’hîrsiz yerine getirir. Zîrâ, Mevlânın emrini te’hîr eylemek, gecikdirmek, edebsizlik ve dik başlılıkdandır. Bunun için nemâzı vaktinin evvelinde kılmak ve kulluk vazîfesini îfâda himmet kemerini iyi ve sıkı bağlamak gerekdir.

Hadîs-i şerîfde gelmişdir ki, her farz nemâzını kıldıkdan sonra, Âyet-el-kürsî kırâ’et eden kimsenin, Cennete girmesine mânî’ yokdur. Sâdece ölüm vardır. Hadîs-i şerîfde beyân buyurulduğu üzere, farz nemâzından sonra okunan, tesbîh, tehlîl ve tekbîrin, imâm-ı Rabbânî müceddîd-i elf-i sânî radıyallahü anhın indinde, sırrı budur ki, nemâzın kılınması zemânında meydâna gelen kusûrların telâfîsi, o tesbîh ve tekbîr iledir. Binâenaleyh, nemâzı lâyıkiyle kılamadığı ve ibâdeti noksan olduğunu o tesbihler ile i’tirâf eylemek gerekdir. Allahü teâlânın tevfikı ile ibâdetin yapılması müyesser oldukda, o ni’metin şükrünü tahmîd ile yerine getirmek ve ondan gayri ibâdete müstehak yokdur, diye bilmek lâzımdır. Nemâz, edeblerine ve şartlarına uygun olarak kılınıp, sonra, samîmî kalb ile tesbîhler yapılıp ve ni’metin şükrü yerine getirilip ve Allahü teâlâdan gayri ibâdete hakkı olan olmadığı bildirilirse, ümîddir ki, o nemâz, Hüdâvendi celle celâlühünün kabûlüne şâyan olur ve o nemâzın sâhibi olan nemâz kılan kişi, felâh bulucudur. Onun için, tesbîhleri terk etmemek îcâb eder.

Ne zemân ki, nemâza durmağa irâde edilince, evvelâ dünyâ fikrlerini, mâsivâyı zihninden silip, Allahü teâlânın azametini göz önüne getirmeği cehd eylemek, ya’nî uğraşmak lâzımdır. Çünki nemâz huzûr-ı Rabbilâlemîndir “celle celâlüh”. Ya’nî nemâz kılmak, Allahü teâlânın huzûruna çıkmakdır ve Seyyidül Mürselînin “aleyhi ve alâ âlihissâlevâtü vetteslîmât” mi’râcıdır ve Mûsâ aleyhisselâmın Tûr dağındaki müşâhedesidir. Her nemâzda veyâ hergünde veyâ her haftada bir kerre olsun Allahü teâlâ korkusundan bir mikdâr ciğer kanı dökmelidir. (Tubâ lil ............... fissalâti) hadîs-i sahîhdir. Ya’nî, (Ne mutlu o kişiye, nemâzı içinde, Allahü teâlâ korkusundan ağlaya. Hangi nemâzda göz yaşı dökülmezse, o nemâzın fâidesi pek azdır.) İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi aleyh” buyuruyor, hangi nemâz ki, gönül hâzır olmayarak gafletle kılınırsa, o nemâzın rahmeti tarafından ukûbât ciheti yakındır. [O nemâza sevâb yerine cezâ verilebilir.]

Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” (Nemâzın ancak, hemen gönül hâzır olduğu yeri yazılır. Bâkîsi yazılmaz,) diye buyurmuşdur. Bunun için nemâzın cemâ’at ile kılınması lüzûmunun hikmeti ve fazîleti çok olduğunun sebebi budur ki, cemâ’atden birinin gönlü hâzır olduğu yerler eğer cem’ olsa, belki bir kâmil nemâz olup, dergâha yükselir. Veyâ cemâ’atden birinin nemâzı makbûl olursa, onun hürmetine gayrinin nemâzları dahî makbûl olur. Bir kişinin haccı makbûl olmakla cümle hüccâcın haccı makbûl olduğu gibi. Hadîs-i şerîf bunun üzerinedir. (Feveylün lil ....................................... sâhûn) âyet-i kerîmesinin ma’nâsı (Veyl, azâb şol kimse içindir ki, nemâzın ahvâlini kayırmaz. Ya’nî, vaktinde kılmaz. Cemâ’ati fevt eyler. Tekbîr-i ulâya, ya’nî birinci tekbîre yetişmez. Tâdil-i erkâna ve âdâba riâyet eylemez. Allahü teâlânın hâzır ve nâzırlığını fehm eylemez. Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını mülâhaza etmez. Bu gibi husûslara riâyet etmiyenler, nemâzı hiç kılmıyanlar gibi, kıyâmet gününde ilâhî azâba hâzır olsunlar, demekdir.) Öyle ise, şöylece i’tikâd eyleyesin ki, Allahü teâlâ bizim fehm ve idrâkimizin verâ’sında, ya’nî ötesinde olan bir huzûr ve nazarla, hâzır ve nâzırdır. Her ne amelde olursan ol, bilir ve görür. Gönlünden geçeni senden dahâ iyi bilir. Sen de Allahü teâlâyı sanki görür gibi ibâdet eyleyesin. Sen Onu görmezsen O seni gördüğü heybet üzerine amel eyleyesin. (E’abüdallahü keenneke terahu ve in lem tekü terahu feinnehu yerake) buna işâretdir.

Ma’lûm olsun ki; nemâzda ilk tekbîr, kulların ibâdetinden ve nemâz kılanların nemâzından Hak sübhânehü ve teâlânın müstagnî olduğuna işâretdir. [Ya’nî, kulların ibâdetine Allahü teâlânın ihtiyâcı yokdur.] Ve rüknlerinden sonraki tekbîrler, Hak sübhânehü ve teâlâya ibâdet için, her rek’ati yerine getirmeğe liyâkati olmadığına rumûz ve işâretdir. Rükû’ tesbîhinde tekbîrin ma’nâsı mülâhaza edildiğinden, rükû’dan sonra tekbîr söylemek emr buyurulmadı. Ammâ, iki secde onun hilâfıdır ki, onlarda tesbîh söylemekle berâber, evvelinde ve âhirinde tekbîr getirmek emr buyuruldu. Tâ ki, aşağı inmek, inhizaz ve tezellül ve inkisârın netîcesi ve nihâyet yeri olan secdelerde hakkiyle ibâdet eylemek vehmine kimse düşmiye. Bu vehmi def’ için secde tesbîhinde (a’lâ) lafzı ihtiyâr olundu. Hem bu secde tekbîri, tekbîr-i mesnûn [sünnet tekbîri] oldu.

Nemâzı kılana bir hitâb:

Eğer kâinâtın yaratıcısının, (yürîdüne vechehü) âyet-i kerîmesiyle, iltifât etmiş olduğu kimselerden olmak ister isen, nemâza kalk. Tahrîme tekbîrinden evvel, âlem-i ervâh ve âlem-i ecsâddan [ya’nî, rûh ve madde âlemlerinden olan] Allahü teâlânın bütün mahlûklarını tasavvur ederek, zihninde ve nefsinde hâzırla. Buna da evvelâ, nefsinden başlıyarak, basit ve mürekkeb a’zâların, tabî’i, hayvânî, insânî kuvvelerin tekmîlini tasavvurdan geçir. Sonra bu âlemin içindeki ma’denleri, bitkileri ve hayvanları insan ve diğer mahlûkları aklında tut. Ve sonra denizleri, küçük ve büyük dağları, sahrâları ve bunlardaki acâib şekldeki otları ve hayvanların kısmlarını, ilâve et! Sonra dünyâ gökünün büyüklüğünü ve genişliğini tasavvur et! Ondan sonra gökden göke çık. Tâ sidret-ül-müntehâya, refref, levh, kalem, Cennet, Cehennem, Arş ve kürsîye kadar yüksel. Sonra âlem-i ecsâddan âlem-i ervâha [madde âleminden rûhlar âlemine] intikâl et! Dünyâda bulunan bütün kötü insanları ve insanlardan başka canlıları ve dağlar ve denizlere âid olan canlıları ki, Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” meleki cibâl ve meleki bihardan bahs buyurduğu hadîs-i şerîf vechiyle:

Cinlerin insanlardan on misli fazla olduğu.

Hayvanât-ı beriyyenin (yeryüzü hayvanlarının) insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu, uçan hayvanların yerdeki hayvanlardan, insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu, denizdeki hayvanların uçan hayvanlardan, yerdeki hayvanların insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Yerdeki meleklerin, denizdeki hayvanlardan ve uçan hayvanlardan, yerdeki hayvanlardan, insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Birinci sema’daki meleklerin, yerdeki, ya’nî kürre-i arza müvekkil meleklerden, denizdeki hayvanlardan, uçan hayvanlardan, yerdeki hayvanlardan, insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

İkinci sema’daki meleklerin, birinci sema’daki meleklerden, yerdeki meleklerden, denizdeki hayvanlardan, uçan hayvanlardan, yerdeki hayvan, insan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Üçüncü sema’daki meleklerin, ikinci sema’daki meleklerden, birinci sema’daki meleklerden, yerdeki meleklerden, denizdeki hayvanâtdan, uçan hayvanlardan, yerdeki hayvan, insan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Dördüncü sema’daki meleklerin; üçüncü sema’daki meleklerden, ikinci sema’daki meleklerden, birinci sema’daki meleklerden, yerdeki meleklerden, denizdeki hayvanlardan, uçan hayvanlardan, yerdeki hayvan, insan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Beşinci sema’daki meleklerin; dördüncü sema’daki meleklerden, üçüncü sema’daki meleklerden, ikinci sema’daki meleklerden, birinci sema’daki meleklerden, yerdeki meleklerden, denizdeki hayvanâtdan, yerdeki hayvanlardan, insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Altıncı sema’daki meleklerin; beşinci sema’daki meleklerden, dördüncü sema’daki meleklerden, üçüncü sema’daki meleklerden, ikinci sema’daki meleklerden, birinci sema’daki meleklerden, yerdeki meleklerden, denizdeki hayvanâtdan, uçan hayvanlardan, yerdeki hayvanâtdan, insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Yedinci kat meleklerin; altıncı, beşinci, dördüncü, üçüncü, ikinci, birinci sema’daki meleklerle, yerdeki meleklerden, denizdeki hayvanât, uçan hayvanât ve yerdeki hayvanâtdan, insanlardan ve cinlerden on misli fazla olduğu.

Arş, Kürsî, Levh-i mahfûzdaki meleklerin bâlâdaki mikdârları nisbeti, bir denizin bir katresi nisbeti gibi olduğunu zihninde tut.

Birçok zemânlar, kürre-i arz üzerindeki memleketlerin ilm ve irfân merkezi olan Endülüs ulemâsının, akl ve nakl ve keşfde esbâk olanlardan birinin isbâtına göre, benî beşer, ya’nî insanın efrâdı münhâsıran şu kadardır. 999 999 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100. Bu mikdârın yarısını ve sonra üçde birinin iki katını altına yazıp, topladıkdan sonra, o yekûnü asl ile çarparak ve çıkan sayı ne mikdâr ise, Âdem alâ Nebiyyinâ ve aleyhisselâmdan tevellüd eden efrâd-ı insânî o kadardır. Ne bir fazla, ne bir noksan. Eğer hesâb erbâbı bu mikdârı tesbîte lüzûm görmemiş ise de a’dadı umûru i’tibâriyyeden olduğundan azıcık akla ve hesâba yakın olan bu ibâreyi bulabiliriz. Beş-altı kerre adedin örfen müntehîsi kentrilyonları ahad ad’ederek, kentrilyonun altı def’a hâtırlayarak takrîben azıcık hisse yakın bir aded mikdârınca olur. Bu kadar efrâd-ı beşer arasında âhıret işlerini inkâr ve taşıdığı aklına istinâden inkârda ısrar edenlerle, vehm ve şek edip tereddüd âleminde kalanlar, âhıret işlerini ikrâr ve tasdîk edenlere nisbeten hiç mesâbesindedirler.

Nitekim, Server-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurmuşdur; Göklerde bir karış yer yokdur ki, onda bir melek bulunmasın. Yâ kıyâmda veyâ ka’dede, kimisi secde, kimisi rükû’da. Bunlar Allahü teâlâyı tesbîh ile meşgûl ve bir kısmı da, cemâli ilâhîde kendilerinden geçmiş bir hâlde bulunmakdadırlar. Bunları da aklında hâzır tut! Arş-ı a’zâm-ı ilâhînin hâlleri ve Arş-ı a’zâmın etrâfında mevcûd olup, bütün işleri takdîs ve tahmîd olan melekleri dahî zihninde tut!

Sonra, bu âlemin hâricindeki Allahü teâlânın mahlûklarını, (Nitekim, Allahü teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurmuşdur: “Ey Habîbîm! Rabbinin cunudu (ordusu) mesâbesinde emrine tâbi’ ve muti’ mahlûkâtını ancak o bilir”). Bunların da cismânî ve rûhânî olarak temâmını kalbinde ve aklında tutup, göz önüne getirdiğin zemân, Allahü ekber de. Allahü ekber dediğin vakt, Allah kelimesinden kalbin ile, kasd edeceksin ki, öyle bir Hallâk-ı âlemdir ki, bu eşyâları yokdan var etmişdir. Öyle Allah ki, bu eşyânın kemâlâtı, tertîbi ve işleri Onun îcâdiyle vâsıl olmuşdur. Allahü teâlâ ki, bu eşyânın hiç birine benzemez. Ve hiçbirşey Ona benzemez.

İşte nemâzın başlangıcında farz olan ve tahrîme tekbîri nâmiyle bilinen, Allahü Ekberden murâd ve maksûd budur. Ya’nî bu şeklde azamet ve kudret-i ilâhiyyeyi göz önüne getirerek, ondan sonra nemâza dâhil olmak gerekdir. Server-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” (Nemâz mü’minin mi’râcıdır) buyurduğu, mü’minin mi’râcı olan nemâz, bu tarzda kılınan nemâzdır. Eğer bu şeklde kalb huzûru ile ve bütün edeblerine ve şartlarına riâyet ederek, nemâz kılınırsa, mi’râc gecesinde, Server-i âleme “sallallahü aleyhi ve sellem” hâsıl olan tecellîler hâsıl olur ki, mü’minin mi’râcı olur.

İmâm-ı Rabbânî “radıyallahü anh”, Mevlânâ Abdülhaya yazdığı, cild.1. 304.cü mektûbda buyuruyor ki: Ma’lûm ola ki, nemâzda ilk tekbîr, Hak sübhânehü ve teâlânın, nemâz kılanların nemâzından ve kulların ibâdetinden müstagnî olduğuna işâretdir. [Ya’nî, Allahü teâlânın buna ihtiyâcı yokdur.] Ve rüknlerden sonraki tekbîrler, Hak sübhânehü ve teâlânın ibâdeti için, herbir rüknü edâya liyâkati olmadığına rumûz ve işâretdir. Yalnız rükû’ tesbîhinde tekbîrin ma’nâsı mülâhaza edilmekle, rükû’a müteâkib, tekbîr almak emr buyurulmadı. Ammâ iki secde onun hilâfıdır ki, onlar da tesbihât mevcûd olmakla berâber, evvelinde ve âhırinde, tekbîr almak emr buyuruldu. Tâ ki, inhizaz, ya’nî aşağı inmek ve alçalmak ve tezellül ve inkisârın nihâyet yeri olan secdelerde hakkiyle ibâdeti îfâ ediyorum vehmine düşülmeye. Bu vehmi def’ için secde tesbîhinde, a’lâ lafzı ihtiyâr olundu. Tekbîri dahî, tekbîr-i mesnûn [sünnet tekbir] oldu. Çünki nemâz mü’minin mi’râcı olduğu cihetden, nemâzın âhırinde, o Server-i en’âm “aleyhissalâtü vesselâm” mi’râc gecesinde, müşerref oldukları kelimâtın kırâ’et olunması emr buyuruldu. Öyle ise nemâz kılana lâzımdır ki, nemâzı kendine mi’râc kılıp, kurbun, ya’nî yükselmenin nihâyetini nemâzda arasın.

Îşânın (Keşkül)ünden alınmışdır:

Evvelâ, kazâya kalmış olan nemâzların mikdârını hesâblayıp, ta’yîn etmek lâzımdır. İkinci olarak, bir nemâzın on dakîka zarfında edâsı mümkin olduğu kabûl edilse, geçirilen her nemâzın akabinde gelen her on dakîkalık müddet içinde, o nemâz kazâ edilmezse, tâ edâ olununcaya kadar, her geçen o mikdâr müddet için, bir misli günâh ilâve olunur. Bunun içindir ki, kazâların sür’atle edâsı, hattâ her günkü vakt nemâzlarına âid, sünnetlerin yerine de, kazâ kılmak lâzım ve farz kazâlarının bitiminden sonra, sünnetleri dahî kazâ etmek sünnetdir. Sabâh nemâzının sünneti çok mühim olduğundan terk edilmiyerek, kazâ nemâzları bir borcunu ödeme tertibiyle edâ edilmelidir. Her günkü öğle nemâzının ilk dört rek’at sünneti yerine, öğle nemâzının dört rek’at kazâ farzını, ikinci olarak, o günkü dört rek’at öğle farzını, üçüncü olarak, iki rek’at son sünnet yerine, iki rek’at sabâh nemâzının kazâ farzını, ikindinin dört rek’at sünneti yerine, dört rek’at ikindinin kazâ farzını, akşamın iki rek’at sünneti yerine, üç rek’at akşamın kazâ farzını, yatsının ilk dört rek’at sünneti yerine, dört rek’at yatsı kazâ farzını ve iki rek’at son sünneti yerine, üç rek’at, salât-ı vitr kazâsını ve ona müteâkib o günkü vitr nemâzı edâ olunur. Niyyet etdim, üzerimde kazâya kalan en evvelki, sabâh nemâzının iki rek’at farzını, öğle veyâ ikindi nemâzının dört rek’at farzını, akşam nemâzının üç rek’at farzını, yatsı nemâzının dört rek’at farzını veyâ üç rek’at vitr nemâzını kılmağa diyerek, niyyet edib, Allahü ekber demelidir. Niyyet kalbî olmalıdır. Kazâ nemâzlarının bitimine kadar, hergün edâ olunan mikdâr yazılmalıdır. Hergün görülmesi meşrû’ ve zarûrî işlerin hâricindeki zemân, kazâ nemâzlarının edâsına tahsîs edilmelidir.

(Mesnevî-i şerîf)de: Dekûkînin nemâzına dâir:

Dekûkî, âşık ve Allahü teâlânın sevgisi ile dolu ve kerâmet sâhibi idi. Güzel sözler söyler ve kıssâ sâhibi bir hâce, bir ârif idi. Yerde gezerken, gökde hareket eden ay sanılır idi. Gece yürüyen insanlara ay gibi aydınlık bahş ve ihsân ederdi. Bir mekânı, dâimî makâm edinmez, iki gün bir yerde durmaz idi. Halka müşfik, âleme su gibi nâfi’, güzel bir şefî’ ve düâsı müstecâb bir büyük zât idi. Her ferde annesinden ziyâde şefkâtli ve babasından dahâ merhâmetli idi. Verâset-i Resûlillah “sallallahü aleyhi ve sellem” cihetinden iyi ve fenâ kimselere şefîk ve mihribân idi. Gündüz seyâhât hâlinde, geceleri nemâzda idi. Gözleri şahbaz, ya’nî doğan kuşu gibi, avını avlamak için açık idi. Fetvâda halka imâm, takvâda melek gibi idi. Seyr ve seyâhâtde ayı geriye bırakır. Dindarlıkda dînin gıbta edileni idi. Bu takvâ ve evrâd ve ezkâr ve kıyâmıyle berâber, Hak sübhânehü ve teâlânın, has kullarına dâimâ tâlib ve râgıb idi. Seyr ve seyâhâtden tek maksâdı, hâlis bir kul ile konuşmak, görüşmek idi. Yollarda yürürken, ey Rabbî mu’în! Hâs kullarına beni yakın etmeğe yardım et der idi. İşte, bu kıymetli zât Dekûkî diyor ki; seyr ve seyâhâtim esnâsında birgün yedi insan ile karşılaşdım. Tam bir dikkat ile bakdım ki, bunlar kimlerdir. Yanlarına vardım. Selâm verdim. İsmim ile hitâb ederek, aleyküm selâm ey Dekûkî dediler. Aramızda tanışma yok iken, ya’nî, evvelce sizinle tanışmamış iken, Dekûkî olduğumu, nereden keşf etdiniz dedim. Birbirlerine bakarak, kalbimi haber verdiler. Dediler, bu sır gizli kalmasın. Hak teâlânın muhabbeti hangi kalbde olursa olsun, Ehl-i nazar onu bilirler. O yedi kimse bana dediler. Ey temiz kişi, sana uymak arzû ederiz. Muvafakat etdim. Ancak müşkilâtımı sizin sohbet ve muhabbetinizden hâl etmek isterim. Bu ricâmı kabûlden sonra sohbetlerinde kendimden geçdim. Bir sâat kadar kendimden geçdim. Cümle telvînât ve temkînâtı geriye bırakdım. (Makâmât-ı kurb-ı ilâhîyenin cümlesini geçdim.) İmâmete ehl oldum. Dediler bana, ey âlemin bir dânesi, bu iki rek’at nemâzı kıldır da senden gönlümüz müzeyyen olsun. Ve dediler ki, ey gözümüzün nûru, imâm gören olmalı, kör olmamalı. Bilmezmisin ki, görmiyenin, körün imâmeti mekrûhdur. Çünki, necâsetden kendini koruması müşkîl olur. Murâdımız, bunların bâtın gözüdür. Bâtın gözü olmıyan bâtınî necâseti göremez ki, temizlensin. Zâhirî necâseti su temizler. Bâtınî necâseti, göz yaşları temizler.

Dekûkî imâm oldu. O yedi kimse de cemâ’at oldular. Ne zemân ki, nemâza dâhil oldular. Cemâ’at atlas, Dekûkî zînet oldu. Bu i’tibâr sâhibi olan kavm, o şöhretli imâma uydular, tâbi’ oldular. Allahü ekber dedikde kendileri kurban olup, cihândan çıkmış oldular.

Tekbîrin hakîkî ma’nâsı budur ki, Ey Hüdâvendi-i âlem! Bizler sana, kurban olmuşuz. Zîrâ kurban zehbinde İbrâhîm aleyhisselâm, Allahü ekber dedi. İnsan kendi nefsini Hâlıkına kurban etmek istediği zemân mutlaka Allahü ekber der. Nefsin kurban edilebilmesi için, keskin bıçak, ancak Allahü ekberdir. Vücûd bu sûretle, kurban edilerek, Bismillah ile nemâza başlandı. Allahü teâlânın huzûruna dâhil olundu. Kıyâmet gününü tehayyül edip, Allahü teâlânın huzûrunda saf bağlayıp, yalvardılar. Allahü teâlânın huzûrunda göz yaşı dökerek, hasret ve pişmânlık ve korku ile, kıyâmet ve mahşer için hayrete düşdüler.

Hak teâlâ buyurur ki, Ey kulum! Sana verdiğim mühlet ve fırsatlarda ne kazandın. Benim huzûruma ne ile geldin. Amellerin netîcesi ve bu müddetde yapdığın işlerin semeresi nedir? Ömrünü ne ile sona erdirdin. Kuvvet ve gücünü nerede tüketdin. Müddet-i ömrün nerede sarf oldu. O kıymetli nefesleri nerede sarf etdin. O güzel cevher-i nefîsi ne ile yıpratdın. Beş duygu organın nereye rehber oldular. Göz, kulak ve idrâk, arşın cevherleridir. Harç etdin, bunlara mukâbil ne satın aldın. Parlaklıkda nihâyeti olmıyan ve yıldızlardan yukarı olan bu cevherleri nerede harc ve sarf eyledin? Merhamet ederek sana verdiğim, el ve ayak ve güçlü kolların ile ne yapdın! Bunlar ile kazandığın nedir? Böyle zor ve korkulu süâller ile Cenâb-ı zülcelâlin sorguya çekdiği kimse olur. Bu hitâblar kıyâmda olduğundan, hayâ ve utancından ayakda kalmağa takât getiremediğinden, beli bükülür, rükû’a varır. Rükû’da tesbîh ile başlanır. Bir dahâ ilâhî fermân gelir ki, kulun Hakka hesâb vermesi lâzımdır. Hesâb görmek için başını kaldırır. Rükû’dan başını kaldırır iken, isyân ve günâhlarına karşı nâil olduğu hâlden ve Allahü teâlânın lütflarından utanarak secdeye kapanır. Zillet ve âcizliğini arz etmek için en şerefli a’zâsı olan alnını toprağa koyar. Hak sübhânehü ve teâlâ sonsuz rahmet ve merhametinden dolayı, yüzünü toprakdan kaldırılmasını emr eder.

Yine Allahü teâlânın bu merhametini görünce, tekrar secdeye kapanır. Yine başını kaldırmasını, Cenâb-ı Hak emr ve fermân eder. Başını kaldırınca, Hak teâlâ hitâb eder. Der ki, inceden inceye senden hesâb isterim. Bu ilâhî hitâbın heybeti beklemeğe kudret bırakmaz. Bu o ağır süâl ve cevâbın altından çıkamıyacağını görür. Hak sübhânehü ve teâlâ, oturduğu yerde hisâbını emr eder. Hitâb-ı ilâhî şu şeklde sudur eder ki, sana şu kadar nusret ve ni’metler verdim. Buna karşı şükrün ne idi? Sana sermâye vermişdim. Göster ticâretini! Ne kazandın? Bana birer birer söyle. Hesâbın dehşetinden yüzünü sağ tarafına çevirip, Enbiyâ-i a’zam ve Evliyâ-i kirâma selâm verir. Ve onlardan istişfâ’ ve istimdât eder. Ya’nî, tevessül eder, şefâ’at diler.] Ya’nî der ki: İşleri şefâ’at olan cemâ’at; bu kınanmışlık hâlim müşgil oldu. Bu acınacak hâlim için, emân dilerim. Enbiyâ-i i’zâm derler ki: Çâre günleri geçdi. Fırsât zemânlarında tevbe ile hâline çâre bulmalı idin. Vaktsiz öten horozun başını kesmek gerekdir. Sol tarafından ümîd bekler. Yakınlarına, ahbâblarına ve dostlarına selâm vererek istimdâd eder. Onlardan da, bizden sana fâide yok; cevâbını alınca, hepsinden ümîdini keserek, ellerini kaldırıp, düâ eder. Der ki: Ey, kâinâtın Hâlıkı, ne sağdan, ne soldan, bana imdâd yetişmedi. Hepsinden ümîdsiz oldum. Bârîgâh-ı ülûhiyyetin, düânın kabûl olduğu makâmdır, diye tedarru’ ve niyâza başlar. O zemân; (Ve zannü enlâ melcâe minâllahi illâ ileyh) hükmünce, ilâhî, nihâyetsiz merhamet denizi coşup, lâzım gelen îfâ buyurulur. Bu sûretle nemâzları da sona erdi.

Nemâz kılmak, eğer dünyâda emr olunmasaydı, maksûdun yüzünden perdeyi kim kaldırırdı. Tâlibin matlûba erişmesine kim delâlet ederdi. Nemâzdır ki, gamlılara lezzet bahş eden. Nemâzdır ki, hastalara râhat veren. Onun için Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Erihnî yâ Bilâl) [Ey Bilâl! Beni ferâhlandır!] buyurmuşdur. Kulun Rabbine en yakın olduğu an nemâzdadır. Peygamberin “aleyhissalâtü vesselâm”; (Lî me Allahü vaktün) buyurduğu hâs vakt nemâzdadır. Nemâzı bu sûretle kısa bilmiyeler. Cümle hakîkatlerin üstünde olan âlem-i gayb-ül gaybde nemâzın bir hakîkati vardır ki, bütün hakîkatlerin üstüdür. Ancak, ehline ma’lûmdur ki, hadîs-i şerîfde vâki’ olan; (Kıf yâ Muhammed. Feinnallahe yesallî). O hakîkate bir işâretdir. O hakîkate erişmiş olmadıkça, onun kemâli idrak edilemez. Ve o hakîkat bu sûretle kâimdir. Nemâz gönül alan bir sevilmişdir ki, güyâ onun güzel sûreti, bu mecâz âleminde bu erkân-ı mahsûsa ile bildirilmiş, ya’nî bu kıyâm ve ku’ud ve bu huşû’ ve âdâbla açıklanmışdır. O sûrete giriftâr ve kapılmış olmayan kimse, bu erkânın hakîkatini anlıyamaz. Ve onun edâsına hayran, olmayan kimse, bu huşû’ ve tumânînetin kıymet ve kadrini idrak edemez. Nemâzın bütün üstünlükleri, yazılanlardan dahâ çok üstündür. Ve onun güzelliği idrak edilemez derecede yüksekdir. Nemâz, müşâhede ve tecellîlerden çok yüksekdir. Her ne kadar bu sûret nemâzın, ya’nî şeklle kılınan nemâzın tekmîli için çalışılır ve onun sünnet ve edeblerine riâyete gayret edilirse ve kırâ’etin uzatılmasında, rükû’ ve sücûdde sünnete muvâfık olması husûsuna ziyâde uğraşılırsa, o hakîkate o kadar münâsib şeklde açığa çıkar ve onun feyzleri ve berekâtı o nisbetde fazla gelir. Ve onun hüsn ve cemâl ve kemâli dahâ ziyâde zuhr eder. Ve yükselme yüz gösterir. Ve Cenâb-ı Hakkın inâyet ve büyük lütfları fazla tecellî eder. Ve alâkalardan dahâ ziyâde ayrılmış olur. Binâenaleyh bu sûret nemâzın erkân ve şartlarını ve sünnet ve edeblerini tamâmiyle ve ihmâlsiz edâ etmek husûsunda tam ihtimâm ve ihtiyât etmek ve ta’dîl-i erkân ve tümâninete riâyet etmekde ziyâde mübâlega göstermek ve nemâzı her vechle iyi muhâfaza etmek gerekdir. Zîrâ, boş işler yüzünden ekserî kimseler, nemâzlarını zâyi’ edip, ta’dîl-i erkânı perîşân eylemişlerdir. Bu gibiler hakkında cezâlar bildirilmiş ve tehditler gelmişdir. Muhbîr-i sâdık “aleyhissalâtü vesselâm” buyurmuşdur ki; (Hırsızların hırsızı şu kimsedir ki, nemâzından hırsızlık eder. Ya’nî nemâzın erkânını kemâliyle ve temâmiyle edâ ve rükû’unu ve secdesini hakkiyle îfâ eylemez.) Bu hırsızlıkdan ictinâb etmek, kaçınmak zarûrî oldu. Tâ ki hırsızların en fenâsı olmaya. Bir def’a da Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” buyurmuşlardır ki, (Rükû’da ve secdelerde, belini yerine yerleşdirip, biraz durmayan kimsenin nemâzını Allahü teâlâ kabûl etmez.) O Server-i En’âm “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm”, bir kimseyi gördü ki, nemâz kılıyor. Lâkin, rükû’ ve sücûdünü tamâmiyle yapmıyor. O şahsa hitâben: (Sen havf etmezmisin [korkmaz mısın] ki, bir lâim [levm eden] senin bu fi’ilini gördükde, bu kimse dîn-i Muhammedî “sallallahü aleyhi ve sellem” üzere değildir, diye sana, levm eyleye) buyurdular. Bir def’a da Peygamberimiz “aleyhissalâtü vesselâm” buyurdular ki: (Sizlerden biriniz, nemâz kılarken, rükû’dan sonra kalkıp, dik durmadıkca ve ayakda her uzvu yerine yerleşip, durmadıkca nemâzı temâm olmaz.) Bir def’a da buyurdular ki: (İki secde arasında dik oturmadıkca nemâzınız temâm olmaz.) Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” nemâz kılanlardan birinin yanından geçerken gördü ki, kavme ve celsenin ahkâm ve erkânını yerine getirmiyor. O şahsa buyurdular ki, (Eğer nemâzlarını böyle kılarak ölürsen, sana kıyâmet günü, sana ümmet-i Muhammeddendir demezler.) Başka bir yerde de buyurdular ki, (Altmış sene nemâz kılıp, fekat yine nemâzı edâ edilmiş olmıyan, ya’nî bir nemâzı makbûl olmıyan şu kimsedir ki, rükû’ ve secdelerini temâmiyle yerine getirmez.)

Rivâyet olunur ki, Zeyd ibni Vehb, nemâz kılan bir kimseyi gördü ki, rükû’ ve secdelerini temâmiyle yerine getirmez. O şahsı da’vet edip, buyurdular ki, ne vaktden berîdir bu şeklde nemâz kılarsın? O şahs cevâbında, kırk senedir, dedi. Zeyd buyurdu ki: Sen kırk senedir nemâz kılmamışsın. Eğer vefât edersen Muhammedin “sallallahü aleyhi ve sellem” sünneti [ya’nî, dîni] üzere ölmezsin.

Nakl edilmişdir ki, mü’min olan kul, nemâzını edâ ederken, o nemâzın rükû’unu ve secdelerini ve diğer erkânını iyi ve temâm eylerse, o nemâz sevinçli ve nûrânî olur. Melekler o nemâzı âsûmâna iletirler. Ve o nemâz da sâhibine hayr düâ edip, der ki; (Hafazakellahü sübhânehü kemâ hafazatenî). Ya’nî, Allahü sübhânehü, seni muhâfaza etsin. Sen beni muhâfaza etdiğin gibi. Eğer nemâzı güzel ve tamâm ve edeb ve sünnetlerine uygun kılmazsa, o nemâz zulmânî olur. Melekler onu kerîh görerek, âsûmâna iletmezler. Ve nemâz da nemâz kılana beddüâ ederek, der ki; (Dayyaakallahü teâlâ kemâ dayya’tenî.) Ya’nî, ben Hakkın dergâhında nûr olacak bir cevher idim. Sen beni zâyi’ etdin. Allah da seni zâyi’ etsin. Sen beni zâyi’ etdiğin gibi. Öyle ise, bu büyük emri tamâmiyle, kesiksiz ve fütûrsuz olarak ciddî ve gayret ile ve kalb huzûru ile edâ etmek, ta’dîl-i erkân ile, rükû’ ve secdelerini, kavme ve celseyi hakkıyle yerine getirmek ve diğer müslimânları da nemâzını temâmlamak için gayret etdirmek ve bildirmek ve delâlet eylemek ve tumânînete ve ta’dîl-i erkâna yol gösteren olmak lâzımdır. Birçok kimseler bu şeklde nemâz kılmak devletinden mahrûmdurlar. Her kim ki bu bu şeklde nemâz kılmadı ise, kendisini hırsızların katarına dâhil etmiş ve azâba arz eylemiş olur. Bu amel terk edilmişdir. Bu ameli ihyâ eylemek, islâmiyyetin ehemmiyyetli husûslarından en mühimmidir.

Fârisî (Enîs-ül-vâ’ızin) kitâbından naklen: Âişe “radıyallahü teâlâ anhâ” rivâyetiyle, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurmuşlardır ki: (Musîbetler çokdur. Musîbetlerin en büyüğü, vakti fâidesiz geçirmekdir.) Bu hadîsin râvîsi, ümmül-mü’minin seyyid-etünnisâ fil-âlemîn Âişe-i Sıddîkadır “radıyallahü anhâ”. Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” Onun hakkında, Âişenin kadınlar arasında menzîlesi, ya’nî derecesi, Ebûlkâsımın Kâsımın babasının, ya’nî Muhammed aleyhisselâmın Enbiyâ arasındaki menzîlesi, ya’nî derecesi gibidir, buyurmuşdur. Ey mü’min! Musîbet iki kısmdır. Dünyevî ve uhrevî. Dünyevîsi üç nev’dir. Mâlî, ehlî ve nefsîdir. Eğer malı, evlâdı ve âilesi giderse, eğer vücûduna hastalık gelirse, hep musîbetdir ki, bunlarda sevâb vardır. Dînî olan musîbet, nemâz ve orucun gitmesidir ve zemânları zâyı’ etmekdir ki, bunlar büyük musîbetdir. Zîrâ geçen vakt bir dahâ ele girmez. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: (Yarın kıyâmetde herkesin önüne yirmidört sandık konur. Fermân gelip, sandıklar açılır ki, ba’zısı nûr ile, ba’zısı da nâr ile dolu olup, bir kısmı boşdur.)

Dünyâda iyi amel işlenen sâat sandığını nûr ile, kötü amel edilen sâat sandığını nâr ile doldurdum. Boş geçirilen sâat sandığını boş bırakdırdım fermânı gelir. Dünyâda her akşam bir melek nidâ eder. Ey ehl-i arz [dünyâda yaşıyanlar]. Gece geliyor. Onu ni’met biliniz. Ondan âhıret nasîbini alınız, der. Her sabâh, yine böyle nidâ edip, sâatlerini boş geçirenler, Kıyâmet günü o kadar pişmân olacak ki, bütün malı elinden çıkmakla hâsıl olan hasret ve nedâmet hiç kalır. Süleymân aleyhisselâm bir nemâzı geçince dokuzyüz kurban kesip, afv diledi. Kırk gün mâtem eyledi. Eyyûb aleyhisselâmın ibâdetde zâiflik hâsıl edince, feryâd ederek; (Ennî messeniyeddurru) dedi. Hâce-i kâinât Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” mübârek dişleri şehîd olup, mübârek yanaklarından kanlar akdığı hâlde, el kaldırıp, (Yâ Rabbî! Kavmime hidâyet ver. Onlar bilemiyorlar,) buyurmuş iken, Hendek günü, ikindi nemâzının fevtine, ya’nî kılınamamasına sebeb olduklarında, (Bizi ikindi nemâzından mahrûm bırakdılar. Yâ Rabbî! Onların kalblerini ve kabrlerini ateş ile doldur,) buyurdu.

Bir gün Alînin “radıyallahü anh” ikindi nemâzı, geçdi. Teessüründen kendini dağdan aşağı atdı. Zâr zâr ağladı. Peygamberimiz Muhammed Mustafâ “sallallahü aleyhi ve sellem” haber alarak, bütün Eshâbı ile Alînin “radıyallahü anh” yanına geldiler. Hâlini görünce, Hâce-i kâinât Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” de ağlamağa başladı. Düâ eyledi. Güneş tekrâr yükseldi. Resûl aleyhisselâm buyurdu: (Yâ Alî “radıyallahü anh”. Başını kaldır ki, güneş bâkîdir.) Emîr-ül-mü’minîn Alî “radıyallahü anh” sevindi. Nemâzını kıldı. Mervîdir ki, Ebû Bekrin “radıyallahü anh” bir gece vitr nemâzı geçdi. Gece çok ibâdet etdiğinden, gece sonunda uyku galebe eyledi. Sabâh nemâzında Seyyid-i âlemini “sallallahü aleyhi ve sellem” tâkip ederek, mescid kapısında huzûruna gelip, feryâd etdi. Yâ Resûlallah! İmdâdıma yetiş. Vitr nemâzımı kılamadım diye niyâz eyledi. Resûl aleyhisselâm ağlamağa başladı. Cebrâil aleyhisselâm gelip, yâ Resûlallah. Sıddîka söyle ki, Allahü teâlâ onu afv eyledi.

Sultân-ül ârifîn şeyh Bâyezîd-i Bistâmîyi “kuddîse sirrûh” bir gece uyku galebe çalıp, sabâh nemâzını kılamadı. O kadar inleyip, telâş ve korku oldu ki, bir ses işitdi. Ey Bâyezîd; bu günâhını afv eyledim. Ağlaman bereketi ile sana ayrıca yetmiş bin nemâz sevâbı verdim, buyuruldu. Bir kaç ay sonra tekrâr uyku galebe eyledi. Şeytân gelip, mübârek ayağından tutarak uyandırdı. Kalk, nemâz geçmek üzeredir, dedi. Şeyh Bâyezîd buyurdu ki, ey mel’ûn şeytân, sen böyle işi nasıl yaparsın. Hâlbuki sen herkesin nemâzının geçmesini istersin. İblîs dedi ki, Sabâh nemâzını kılamadığın gün ağlıyarak yetmiş bin nemâz sevâbı kazanmışdın. Bugün onu düşünerek, seni uyandırdım ki, yalnız bir vakt nemâz sevâbı bulasın. Yetmiş bin nemâz sevâbı alamıyasın.

Şeyh Cüneyd “rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, dünyânın bir sâati, kıyâmetin bin senesinden dahâ iyidir. Zîrâ, bu bir sâatde sâlih ameller işlenebilir. O bin senede birşey yapılamaz. Şu hâlde, ey mü’min, vaktini boş geçirme. Zemânını ma’mûr eyle. Nemâzlarını vaktinde kıl ki, kıyâmet günü pişmân olmayasın. Çok ecr ve çok sevâb hâsıl eyleyesin.

Hadîs-i şerîfde bildirilmişdir ki, bir nemâzı kazâya kalıp, edâ etmezden evvel, vefât eden kimsenin mezârına, Cehennemden yetmiş pencere açılıp, kıyâmete kadar azâb çeker.

Kasd ile bir nemâzını kazâya bırakmış olan bir kimse, bu nemâzı kazâ etmedikçe, yüzbin kerre hac etse ve Ramezân aylarında oruc tutsa ve Kur’ân-ı kerîmi hatm etse, yüzbin câmi’i şerîf ve sâir hayrâtlar yapsa ve sâatde bin kerre Allahü teâlâyı zikr etse, o kimse yine Allahü teâlânın indinde, fenâ kimse olup, nemâzı kazâ etmedikçe, o nemâzın karşılığı olarak günâhdan halâs olmaz.

Şeyh Râzîden rivâyet olunur. Bir kimse Allah için gazâya varıp, bir vakt nemâzı kazâya kalmış olsa, hiçbir nemâzı kazâya bırakmaksızın, yediyüz kerre gazâ etmesi gerekdir ki, tâ o kazâya kalmış nemâza keffâret olmuş olsun. Bir vakt nemâzını gazâda iken kazâya bırakan bir kimse, yediyüz kerre zinâ etmiş gibi, büyük günâha girmiş olur. Fî sebîlillah, kâfirlerle gazâ eylerken bir vakt nemâzı kazâya koymak, bu derece büyük günâha müsâvî olduysa, kendi nefs ve hevâsında ve dünyâ meşgâlesinde iken, nemâzı kılmayıp, geçirenlerin hâli ne olacağı bundan kıyâs oluna.

Peygamberimiz “aleyhissalâtü vesselâm buyurdu ki: (Bir kimse, bir vakt nemâzı kasd ile terk ederse, onun cezâsı Cehennemde seksen hukbe mikdârı yanmakdır). Bir kavle göre, bir hukbe seksen senedir ki, altıbindörtyüz sene eder. Bir kavle göre de bir hukbe seksenbin senedir. Herbir vaktin terki için, bu kadar zemân Cehennemde ateşden saçlar üzerinde, kalmış nemâzlarını kılsa gerekdir.

Nemâzı terk eden mel’ûndur. Hangi şehr, karye, mahalle ve hânede bulunursa, ona, ya’nî nemâz kılmıyana buğz etmezlerse, cümlesine zarar gelir. Bunlara Allahü teâlâdan rahmet gelmez. İnâyet olmaz. İbâdetleri ve düâları kabûl olmaz. İllâ nemâzsıza ne sûretle mümkünse buğz ederlerse, şerrinden halâs olurlar.

Nemâz kılmıyana kız vermek ve nemâz kılmıyan kız ve hâtun almak, nemâz kılmıyanın işinde bulunmak, hasta olsa hâlini sormak, cenâzesine gitmek ve taşımak, komşuluk etmek, bir mahallede durmak, muhabbet yoluyla görüşmek, sevişmek câiz değildir.

Haberde gelmişdir ki, Îsâ aleyhisselâm, bir yola giderken, güzel, ma’mûr bir karyeye uğramış. Kendisine ikrâm ve ta’zîm etmişler. Geriye dönüşünde bu karyeye gelmiş. O karye [köy, memleket] yıkılmış. İnsanları helâk olmuş. Suları, çeşmeleri kurumuş. Bağ ve bağçeleri harâb olmuş. Karyede kimse yok. Allahü teâlâya niyâz edip, Yâ Rabbî! Bu karye ehâlisi sana âsî mi oldu. Yoksa nazâr mı isâbet etdi. Allahü teâlâ cevâben, böyle değil yâ Îsâ. Ancak bu karyeye bir nemâzı terk eden gelip, ellerini çeşmelerinden yıkadı. Bunlar bu nemâz kılmıyana buğz etmeyip, nehy etmediklerinden dolayı, onları helâk eyledim, buyurduğu, (Necât-ül mü’minîn)de yazılıdır.

Hazret-i Îşânın [Abdülhakîm-i Arvâsî hazretlerinin] Sefer-i âhıret risâlesinden:

Nemâzı terk eden, bütün müslimânlara nemâzı terk etmekle zulm etmiş bulunuyor. Zîrâ ki her nemâzda (Esselâmü aleynâ ve alâ ibâdillahissâlihîn) ile düâ lâzımdır. Hergün beş vakt nemâzda yirmi def’a tekrârlanan bu düâdan ibâdet eden müslimânları mahrûm bırakıyor. Ya’nî hakları olan bu düâyı terk ediyor. Kıyâmet günü bütün mü’minler bu haklarını nemâz kılmıyanlardan alsalar gerekdir.

Nemâzı mühîmsemeyip, hafîf tutanlar, onbeş dürlü cezâya uğrarlar. Bunlardan altısı dünyâda, üçü ölümü sırasında sekerâtinde, üçü kabrde ve üçü de kabrden kalkınca, ya’nî haşrde.

Dünyâdaki ukûbatlardan [cezâlardan]:

Birincisi: Ömründen bereket kalkar. Ya’nî ömründen hayr ve menfa’at görmez. Ömrünü çeşidli hastalıklar ve çeşidli rezâletler ve çeşidli hakâretler ve zilletler içerisinde geçirir. Çeşidli hürmetsizlik ve mahrûmiyyetlere, zarûretlere mübtelâ ve giriftâr olur. Sıhhatinden hiçbir hayr ve menfe’at görmez.

Bu memleketde ve başka ülkelerde dâima ve dâima hastahâne, tımarhâne ve habshânelerde gördüklerimiz, nemâzınını devâmlı kılmıyanlar, nemâza ehemmiyyet vermiyenlerdir. Bu gibilerin, bu gibi yerlerin hiç birisinde, ne burada ve ne de başka memleketlerde nemâzı terk edenlerden ve nemâzı mühimsemiyenlerden başkasını göremezsiniz. Kezâ her yerde, zahmetli, yorucu ve ağır işlerde çalışanlar da ekseriyetle yine nemâzı terk etmiş olanlardır. Nemâzını devâmlı kılanlar ve devâmlı onunla uğraşanlar her yerde ve herkesin yanında hürmet ve haysiyyet ve i’tibâr sâhibidir. Her işde bu gibiler, emsâl ve akranları arasında mümtâz ve muhteremdir. Sefîl, aşağı ve ezici işlerde çalışanlar ekseriyetle nemâzını devâmlı kılmıyanlar ve bî-nemâzlardır, ya’nî nemâz kılmıyanlardır.

İkincisi: Simâi sâlihîn, ya’nî sâlih kimselerin görünüşü yüzünden mesh olunur. Ya’nî Cenâb-ı Hakkın hizmetinde bulunmaya yarar kimselerin simâlarında kendi yaratılışlarındaki hüsn ve cemâlden başka bir nev’i güzellik vardır ki, nemâza ehemmiyyet vermiyenler her ne kadar süslenmeye ve zînetlenmeye riâyet etseler de, hergün def’alarca hamama girip çıksalar da, dürlü dürlü, çeşid çeşid mükemmel ve müzeyyen elbîseler giyseler de, yine bu güzelliği edinemez. Ve bu simâya [çehreye] bürünemezler. Çeşid çeşid güzel kokular ile kokulansalar da, kendilerinde hâsıl olan yehûdî kokusuna benziyen kokuyu erbâbından gizleyemezler. Ehli indinde bu simâ ve bu koku ma’lûm ve açıkdır. Nasıl ki, yehûdîler, yehûdîliğe mahsûs olan kokudan, islâmiyyete gelip ve islâmiyyetde karar kılmadıkça, kurtulamıyacakları gibi, nemâzı terk edenler de, nemâza devâm eden ve devâmlı onunla uğraşanlar olmadıkça, kurtulamazlar. Sâlih kimselerin çehresi, ancak nemâza devâm edenlerde bulunur ki, erbâbı yanında, ehli indinde ma’lûmdur. Ehli olanlar geçirilen nemâzın hangi vaktin nemâzı dahî olduğunu bilirler. Nemâzı devâmlı kılanlar uzun zemân yıkanmasalar da ve de hayli zemân, çamaşır değişdirmezseler de, vücûdları, elbîse ve çamaşırları kirlenmez. Nemâzı terk edenler, bilâkis sık sık hamâma gitseler, çamaşır değişdirseler de, o nezâfet, o terâvet ve o zerâfete sâhib olamazlar.

Üçüncüsü: Allahü teâlâ hiçbir ameline ecr vermez. Ya’nî günde müteaddid def’alar sadaka verse, birçok yetîm sevindirse, yidirse, giydirse, günlerce Kur’ân-i kerîmi hatm etse, birçok def’alar hacca gitse, başkaca buna benzer, ibâdetler ve hayrâtlar yapsa, Cenâb-ı Hak ona zerre kadar bir ecr ve sevâb yazmaz. Dünyâda ve âhıretde bir ecre mâlik olamaz. Bütün amelleri boşa gitmişdir. Cenâb-ı Hak o vaktleri nemâza tahsîs buyurduğundan, bu zemânları nemâzda geçirmeleri lâzımdır. Bu vaktleri, Hak Sübhânehü ve teâlânın emrinin hilâfına bir şeklde geçirmek zulmünde bulundukları için, nemâzı terk edenlerin, her nevi’ işlerinde, ya’nî dünyevî ve uhrevî bütün işlerinde, hayr ve bereket ve menfe’at selb olunur, ya’nî kaldırılır.

Dördüncüsü: Düâlarını, Allahü teâlâ celle şânühü düânın kabûl olunduğu mahalle kaldırmaz. Allahü teâlâ çağrılınca, Lebbeyk buyurur. Nemâzı terk eden, Allahü teâlânın bu cevâbından mahrûmdur. Düâsı kabûl olunmaz. Ya’nî, düâsı kabul olunacak makâma götürülmez. Ya’nî herhangi bir ma’nîa zuhûr eder de geride bırakılır. Düânın kabûl olunduğu makâma ulaşmaz. Dünyâ işlerinde herhangi bir istek sâhibinin talebnâmesi bir yerde takılıp, âid olduğu makâma vâsıl olamadığı gibi.

Beşincisi: Bütün mahlûkât ona buğz ve düşmanlık eder. Ve onların red edilmişi olur. Sâlihler, ya’nî mü’minler, Allahü teâlâya dost olanlar, nemâz kılanlardır. Ancak bunlar hayr ve berekete ve rahmete vesîle olurlar. Nemâzda, Âdemin yaratılışının başlangıcından bitimine, sonuna kadar, bütün mü’minlerin ve dolayısiyle bütün mahlûkâtında hakları vardır. Nemâz terk edilince, Hakkın rahmeti perdelenir ve örtülü kalır. Binâenaleyh, rahmetin kesilmesine sebeb olduğundan dolayı, bütün mahlûkât, nemâzı terk edene buğz ve adâvet eder.

Altıncısı: Sâlihlerin düâlarında hissesi olmaz. Ya’nî müslimânların düâlarının bereketinden mahrûm kalırlar. Ya’nî hisse sâhibi olmaz. O düâlardan ona pay düşmez. Vefât etse, kabri önünden geçen bir müslimânın okuduğu fâtihâlardan gereği kadar fâidelenemez ve hisse alamaz. Allahü teâlâ onları, kendisine has ilâhî hizmet olan nemâza almadığından, Hakkın hizmetinden kovulmuş ve bu hizmet ile alâkalı olan menfe’atlerden ve fâidelerden mahrûmdurlar.

Ölümü esnâsında, ya’nî sekerât-ı mevti ânında düçâr olacağı üç cezâdan:

Birincisi: Zelîl olarak vefât eder. Ya’nî sûretde değil, hakîkatde münâsebetsiz, manzarasız bir sûretde ve râhatsız olarak düşer. Üstünü, başını, yorganını, karyolasını vesâiresini kirleterek berbâd eder. Öyle olur ki, en yakınları olan evlâd ve i’yâli, ana ve babası da ölümünden nefret eder. Beklenilen hürmet ve riâyeti gösteremezler. Dünyâ i’tibâriyle çok büyük, meselâ Pâdişâh da olsa, yine ölümü ânında, şu veyâ bu sûretle ikrâh olunur. Bir sûret ve şeklde vefât eder ki, bütün etrâfı ondan nefret ederler ve tiksinirler. Nemâzı terk edenin ölümünde gözlerinde korku eseri ve telâş ve hüzn nişânları ve kesâib-i nümâyân olur. Gözlerinin rengi tegayyür ve tebeddül eder [değişir]. Yukarı veyâ aşağıya doğru bir şeklde dikilir ki nazâr etmeğe imkân olmaz. Burun delikleri kurur. Kuş tüyü döşeklerde, muhteşem karyolalarda, müzeyyen odalarda ve serâylarda, binbir ihtişâm, debdebe ve şân içerisinde bulunsa dahî, yine zelîl olur. Gitdikçe zillete doğru yol alır. Zîrâ, izzet ancak Allahü teâlâya ve Resûlüne “sallallahü aleyhi ve sellem” ve mü’minlere âid ve mahsûsdur. (Ve lillâhil ızzetü ve li resûlihî ve lil mü’minîne.)

Nemâz kılmamakla îmân za’îfler. Nemâz kılmayanların îmânları za’îf olduğundan, ne melekler, ne rûhlar, ne meyyitler, ne diriler ve ne de sâir mahlûkât onu azîz tutmaz. Ona hürmet ve riâyet göstermezler. Nemâzı terk edenin ölümünde saçları ve sakalları sarkar. Ya’nî cân bedende olduğu vakt, mevcûd canlı duruşu olmaz. Sarkık, düşük, karışık, bed [kötü] bir manzara alır. Hülâsa hayâtında olduğu vechle durmaz. Mü’minlerde ise ölümde dahî hayâtındaki heybeti bozulmaz. Aynen hayâtında olduğu gibi durur. Âdetâ yatağında, karyolasında uyuyormuş gibi durur. Onu ölüm hâlinde temâşa edenler, vefâtından haberdâr değil iseler, hâli nerminde [uyuyor] zan ederler.

İkincisi: En yüksek [büyük] bir hastalık olan açlık ile vefât eder. (Etamehüm min cûin ve emenehüm min havf.) Ne kadar çok yemek yise de, yine açlık elemi, ızdırâbı dinmez. Gitdikçe şiddetlenir. Dayanılmaz, tehammül edilmez bir hâl kesb eder. Ne kadar fazla, ne kadar kuvvetli, ve nefîs yemekler yidirilse, bu acı ve bu ağrı, bu sızı dindirilemez. Bu ızdırâb teskîn olunamaz. Bu hasta yidirilmekle kandırılamaz. Ve doyurulamaz. Buğazı, bağırsakları açlıkla, tekdir edilmiş, kederli, üzüntülü, ızdırab çeken, acı duyan olur. Açlık bir titreme nisbeti ile şiddetlenir. Nihâyet kıvrana kıvrana cân verir. Zîrâ nemâzı terk büyük günâhdır. Cezâsı da, o nisbetde büyük olur. Açlık da mühîm bir hastalıkdır. Netîcesi mutlaka ölümdür. Sâir hastalıklar gibi değildir. İşte nemâzı terk edenler açlık hastalığı ile dertli olur da öyle gider. Her nemâzı terk eden aç olarak vefât eder.

Üçüncüsü: Vefâtı sırasında susuz olarak ölür. Damarlarına, iliklerine, âsâbına, etine, derisine, beşeresine, kemiklerine kadar bu susuzluk, elem ve ızdırâbı nüfûz eder. Dünyânın nehirleri içirilse, susuzluk elem ve acısı ve ızdırâbı gitmez. Dudakları harâretden kurur, çatlar. Ölüm ânında bulunan hastalara su içirmeleri bundandır. Hâlbuki, nemâzı terk eden kişi olup da, ölüm hâline gelmiş hastalara su verildikçe susuzluğu artar. Harâreti çoğalır. Su onun ateşini söndürmeğe kâfî gelmez. Velhâsıl suya hasret çekerek ölür, gider. Nemâz kılan kişi olup da, nemâza devâmlı olanlar ise, yataklarında ve odalarında ne kadar perîşânlık ve intizâmsızlık olursa olsun, Allahü teâlâ indinde muhterem oldukları için, melekler de onları hürmetle tutar. Riâyet eder, susuz bırakmazlar. Şerâb-ı tahûr ile suya kandırırlar. (Ve sekâhüm. Rabbühüm şerâben tahûrân) âyet-i kerîmesi buna işâretdir. (Bi ekvâbin ve ebârîka) âyet-i kerîmesinin bildirdiği şeklde Cennetden alınan şerâb-ı tâhûr ile vefât etmiş olan mü’minler azîz kılınmış ve ikrâm olunurlar. Mu’azzez, mükerrem, ve muhterem ve şerâb-ı tâhûr ile kanmış olarak vefât ederler. Şî’îlerin ve bektâşîlerin hükm ve i’tikâdları îcâbı, imâm-ı Hüseyn “radıyallahü anh” için, susuz gitdi demeleri tamâmiyle yanlışdır. Bu âyet-i kerîmenin bildirdiği şeklde kat’î olarak sâbitdir ki, bunlar melekler vâsıtası ile Allahü teâlâ tarafından altın misâli kâseler içerisinde bulunan şerâb-ı tâhûr ile kanmış, doymuş olurlar. Zîrâ, bunlar Hak teâlânın misâfirleridir. Makâm-ı kerîmlerini baş gözleri ile görürler. Nemâza devâmlı olanlar, güler yüzlü, mütebessim, parlak ve nûrânî yüzlü olurlar. Yüzleri ve alınları ayın ondördü gibi tam bedr olur. Ferâhlama eseri ve sürûr yüzünde ve gözlerinde lem’an eder. Hak teâlâdan ve meleklerinden hayâ eder. Kendi kusûrlarını ve Hak teâlânın iltifâtını ve ihsânını görür de alnından terler dökülür. Burnun delikleri sulanır. Kulak altları ve burun delikleri hafîf bir şeklde terler. Güzel bir koku ile kokulanır. Çeşidli şeklde latîf bir güzellik alır. Ve çok güzel kokular yayılır. En lezîz ve en nefîs yemekleri yimiş gibi tok ve kanmış olarak vefât ederler.

(Vel teffetissâkû bissâkî ilâ Rabbike yevme izinil mesâkı) âyet-i kerîmesinde, beyân buyurulduğu şeklde, nemâzı terk etmiş olanlar, o günde, bacak ve baldırları birbirine sürterek, Allahü teâlâ celle şânühüye sevk olunurlar. Melekler tarafından onlara denilir: İşte bugün, Allaha sevk olunduğunuz gündür. İşte bugün Allahü teâlânın huzûruna gidiyorsunuz. Dünyâda da’vet etdi idi. İcâbet etmediniz. (Felâ saddeka velâ salle ve lâkin kezzebe vetevellâ), ne zekât verdiler ve ne de nemâz kıldılar. Lâkin, Allahü teâlânın emrlerini hak bilmediler. Mühîmsemeyip arkaya atdılar.

Nemâzın temâm olması ve onun kemâli, fıkh kitâblarında tafsîlen beyân buyurulduğu üzere, nemâzın farzlarını ve vâciblerini ve sünnet ve müstehabâtını îfâ ve yerine getirmek iledir. Nemâzda huşû’ bu dört husûsda yer almış ve kalbin hudû’u dahî bu dört husûsa bağlıdır.

(Câmi’ul fetevâ)da ve (Kınye)de ve (salât-i Mes’udî) adındaki kitâblarda nakl olunmuşdur ki, bir kimse farz nedir ve hangisidir, onu adı ile ve yerli yeri ile bilmezse, onun kıldığı nemâz dürüst değildir. Bunun için her kişi, farz olduğu her farzı ezberlesin. Adını ve yerlerini bilsin. Tâ ki, kıldığı tâatde emeği zâyi’ olup, ikâb ve azâba müstehâk olmasın. Binâenaleyh, her farzın ismi, yerleri kısaca aşağıda beyân olunmuşdur. Dahâ fazla tafsilât için, fıkh kitâblarına mürace’at oluna.

Evvelâ: Abdestin farzları dörtdür. Yüzünü yıkamak. Kollarını dirsekleri ile berâber yıkamak. Başın dört bölüğünden bir bölüğünü mesh etmek. Ayaklarını topukları ile berâber yıkamakdır.

Abdest alırken, her uzvunu, temâmiyle ve kemâliyle üç kerre yıkamak lâzımdır ki, sünnete muvâfık olmuş olsun. Başının her tarafını kaplama mesh etmek ve boynunun meshinde ihtiyât etmek lâzımdır. Sol elinin serçe parmağıyla sağ ayağının küçük parmağından başlamak sûretiyle ayak parmaklarını alt kısmından hilâllemeğe riâyet edilmelidir. Müstehab olan bu fi’lin icrâsını küçük görmiyeler. Çünki, müstehab, Hak celle ve a’lânın sevdiği ve râzı olduğu bir fi’ldir. Bu fi’li yapmak için dünyânın temâmı sarf edilerek o amel müyesser olursa, ganîmetdir.

Nemâzı, müstehab olan evvel vaktinde kılmak ve kırâ’etde sünnet mikdârına riâyet olunmak lâzımdır. Rükû’de ve secdede tümânînete riâyet etmek elbette lâzımdır. Çâre yokdur.

Kavmede, ya’nî rükû’dan kalkınca ve iki secde arasındaki oturmakda her kemik yerli yerine rücû’ edinceye kadar belini doğrultup, bir kerre Sübhânallah denecek mikdâr da durmak, elzemdir. Bu tumânînet ve ta’dîl-i erkân imâm-ı Şâfi’î ile imâm-ı Ebû Yûsüf “rahimehümallah” nezdinde farz, hanefî mezhebi âlimlerinin çoğuna göre vâcibdir. Muhtelîf kavllere göre, rükû’ ve secdede söylenen tesbîhler en az üç ve ekserîsi yedi veyâ onbir kerredir.

İmâmın söylediği tesbîhler kendisine uyan cemâ’atin hâl ve tâkatine göre olması lâzımdır. Bir kimsenin istidat ve kudreti var iken, nemâzını yalnız başına kıldığı zemân, tesbîhlerin en azı ile iktifâ ve iktisâr eylemiş olmasından utanması lâzımdır. Eğer fazlasına kâdir değil ise, beş kerre veyâ yedi kerre tesbîh etmeğe gayret etmelidir. Onbir kerreden dahâ uzun okumak murâd olunur ise, rükû ve secdenin me’sûr olan düâlarını kırâ’et edeler. Her ne kadar tekrâr olunsa câizdir, yerindedir.

Avf ibni Mâlik “radıyallahü anh” buyuruyor ki, ben Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ile berâber nemâza kıyâm eyledim. Rükû’a gitdiği zemân sûre-i Bekâra okunacak mikdârda durdu. Ve (Sübhâne zil ceberûti vel melekûti vel kibriyâi vel azameti) derdi. Bir rivâyetde, secdede dahî o kadar durdular ve onu kırâet buyurdular.

İmâm-ı Nevevî zikr eder ki, Huzeyfeden “radıyallahü anh” rivâyet edilmişdir. Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, sûre-i Bekâra ve Âl-i imrân ve sûre-i Nisânın okunması mikdârına yakın bir zemâna kadar durarak, (Sübhâne Rabbîyel azîm) dediler. Biz de Ona uyup, bu tesbîhi tekrâr eyledik.

(Sünen-i Ebû Dâvüd) ve (sahîh-i Müslîm) ve diğer hadîs-i şerîf kitâblarında gelmişdir ki, secdeye gidildikde, evvelâ iki dizlerini, sonra iki ellerini, sonra burnunu, sonra alnını yere koymalı. Dizlerini ve ellerini koyarken, evvelâ sağını koymalı ve secdeden kalkarken, evvelâ alnını, sonra burnunu, sonra ellerini, sonra dizlerini kaldırmalıdır. Kıyâmda iken, secde yerine ve rükû’da iken ayakları üzerine, secdede burnu ucuna ve ka’dede elleri üstüne veyâhud dizlerine bakmalıdır. Rükû’da iken ellerinin parmaklarını açmalı ve secdede birbirine yapışdırmalıdır. Bu bakmasını dağınıklıkdan muhâfaza edince ve bakış zikr olunan yerlere hasr edilince, nemâzı cem’iyyetle kılmak müyesser olur ve nemâz huşû’ ile kılınmış olur. Şerî’atin sâhibi böyle yapmışdır. Bizim için de şerî’at sâhibine “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vetteslimât” mütâbe’atden dahâ fâideli bir amel yokdur.

Birgün ve bir gecede kılınan farz nemâzlar onyedi rek’atdr. Vâcibi üçdür. Sünnet-i müekkedesi onikidir. Sünnet-i gayr-i mükkedesi sekizdir. Müstehabı ondur. Temâmı elli rek’at olup, mir’âc gecesinde emr olunmuşdur. Bunlar, işrâk, duhâ ve teheccüdden gayridir. Onyedi farzın, ikisi sabâh nemâzının farzı ve dördü öğle nemâzının farzı ve dördü, ikindi nemâzının farzı ve üçü akşam nemâzının farzı ve dördü yatsı nemâzının farzıdır. Vâcib olan üç rek’at vitr nemâzıdır. Oniki rek’at sünnet-i müekkedenin ikisi sabâh nemâzının sünnetidir ki, farzdan evvel kılınır. Dört rek’at, öğle nemâzının farzından evvel ve ikisi de sonrasında kılınır. İki rek’ati, akşamın farzından sonra kılınır. İki rek’ati yatsı farzının akabinde kılınır. Sekiz rek’at sünnet-i gayr-i müekkedenin dördü, ikindi farzından evvel ve dördü, yatsının farzından önce edâ edilir. On rek’at müstehabın altısı, akşamın farzından ve sünnet-i müekkedesinden sonra ve dördü yatsının farzından ve sünnet-i müekkedesinden sonra kılınır. Fükahânın kitâblarında bildirilen bir günün ve bir gecenin ibâdeti bunlardır.

Her günün ibâdeti böylece ma’lûm oldu ise, her anda ve her haftada ve yılda ve ömürde lâzım olan farzları dahî ismleri ile kısaca beyân edelim. Haftada olan farz, Cum’a nemâzıdır. Yılda olan farz, Ramezân-ı şerîf orucunu tutmak ve nisâba mâlik olanlar, zekât vermekdir. Ömründe bir kerre lâzım olan farz, gücü yeterse hac etmekdir. Her ânda lâzım olan farz îmândır. Îmân öyle bir farzdır ki, eğer bir ân îmândan boş olsa, yâhud olmağa niyyet etse, -Allahü teâlâ muhâfaza etsin- o anda kâfir olur.

Farz: Kat’i delîl ile sâbit olarak, şübhe edilemiyen, yapılması mutlaka lâzım olan ve terki günâh olan ve mucîbi azâb ve ikâb olan Allahü teâlânın emrleridir.

Farz-ı ayn: Yapması her ferde lâzım olup, ba’zı kimselerin edâsı ile diğerlerinden sâkıt olmıyan Allahü teâlânın emrleridir.

Farz-ı kifâye: Yapması bütün müslimânlara lâzım olmayıp, ba’zılarının yapması ile diğerlerinden sâkıt olan Allahü teâlânın emrleridir.

Nemâzın farzları: Temâmı onikidir. Yedisi, nemâza başlamadan evveldir ki, bunlara şartları denir. Beşi nemâzın içindedir ki, bunlara da rükn derler.

Nemâzın dışında olan farzlar:

Hadesden tahâret: Abdest almak. İstincâ ve istibrâsına dikkat etmek. Ve kuru bir yer bırakmamak. (Hades bir emr-i ma’nevîdir. Nemâz kılmağa mâni’dir.)

Necâsetden tahâret: Bedeninde, elbisesinde, nemâz kılacağı yerde, pislik varsa temizlemek.

Setr-i avret: Erkeğin avreti, göbeği altından dizi altına varıncaya dek, a’zâlarını örtmek. Kadının her yeri avretdir. Ancak, yüzü ve ayakları ve elinin içi değildir. Bir rivâyetde ayakları ve eli arkası dahî avretdir. Boynundan, kulağından, topuğundan, hattâ elinin üstünden açık bir yer bıraksa, nemâzları dürüst olmaz.

İstikbâli kıble: Göğsünü kıbleye çevirmek. Kıbleden ayırmamak. Kıble şübheli ise, araşdırmak lâzımdır. Taharrîsiz [araşdırmadan] başlasa nemâz fâsid olur.

Vakt: Her nemâzın evvel ve âhir vaktini bilmek ve o vaktin içinde kılmak.

Niyyet: Kılacağı nemâzın hangi nemâz olduğunu bilmek. Ya’nî şu vaktin farzı veyâ vâcibi veyâ sünneti olduğunu kalble ta’yin etmek. Niyyetin efdâli, başlamaya yakın olandır. Niyyet ile iftitâh tekbîrinin arasını kesmemelidir. İmâma uyarsa, uydum şu imâma demek lâzımdır.

Tahrîme: Tekbîr-i iftitâh: Ya’nî nemâza Allahü ekber diyerek başlamak. (İftitâh tekbîrinin nemâzın hâricindeki veyâ dâhilindeki farzlardan olduğunda ulemâ ihtilâf etmişlerdir.)

Nemâzın içindeki farzlar:

Kıyâm: Nemâzda ayakda durmak.

Kırâ’et: Nemâzda ayakda iken, Kur’ân-ı kerîmden İmâm-ı a’zama göre bir âyet okumak kâfîdir. Âyet kısa da olursa, (Lem yelid) gibi. İmâmeyne göre, bir sûre veyâ üç kısa âyet mikdârı, yâ bir uzun âyet okumak.

Rükû’: Kırâ’etden sonra başı, arkası, beli düz oluncaya kadar eğilmek.

Sücûd: Rükû’dan kalkdıkdan sonra, yere kapanmak. Ya’nî ayak parmaklarını, dizlerini, ellerini, burnunu ve alnını yere koymak.

Ka’de-i âhırede teşehhüd mikdârı oturmak: Ya’nî Ettehiyyatüyi okuyacak kadar oturmak.

Nemâzın vâcibleri: (Kasıtla vâcibi terk eylese, nemâzı fâsid olmaz. Noksâniyle câiz olur. Fekat günâhkâr olur. Sehvle terk ederse, sehv secde lâzım olur. Nemâzın farzlarından birini te’hîr veyâ vâciblerinden birini sehvle terk ederse secde-i sehv eder.)

1- Farz nemâzlarının evvelki iki rek’atinde ve sâir nemâzların her rek’atinde Fâtihâ okumak. Hanefî mezhebinde vâcib, eimme-i selâse [üç imâm] indinde farzdır.

2- Fâtihayı sûreden evvel okumak ve Fâtihâyı bir kerre okumak.

3- Bir sûre yâhud üç kısa âyet mikdârı Kur’ân okumak.

4- Üç kerre, Sübhânallah diyecek mikdârı rükû’da ve secdede eğlenmek.

5- Ka’de-i ulâda oturmak.

6- Ka’de-i ulâ ve âhırede tehıyyât okumak.

7- Selâm lafzı ile nemâzdan çıkmak.

8- Bir farzdan bir farza ara vermeksizin intikâl etmek.

9- Rükû’dan kalkdıkda ve iki secde arasında doğrulup, oturdukda, Sübhânallah diyecek kadar eğlenmek. (İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre farzdır.)

10- Salât-i vitrde Kunût düâsı okumak.

11- Bayram nemâzlarında, zâide tekbîrleri almak.

12- Sessiz okunacak yerlerde sessiz ve sesli okunacak yerlerde cehren, ya’nî sesli okumak. Yalnız kıldığı takdîrde sessiz ve sesli okumakda muhayyerdir. Ancak, ihfâ ile, ya’nî sessiz okurken kendisinin işitmesi şartdır. İşitmezse nemâz sahîh olmaz.

13- Ta’dîl-i erkân üzere kılmak. Her rüknün hakkını tamâmiyle yerine getirmek.

14- Nemâz kılarken, secde âyeti okursa veyâ cemâ’at ile kıldığı takdirde imâmdan secde âyeti işitirse, tilâvet secdesi yapmak.

15- İktidâ hâlinde [ya’nî imâm secde-i sehv yaparken ona uyanın da] secde-i sehv yapmak.

16- Dört rek’atli farzlarda, ka’de-i ulâda, tehıyyâtden sonra eğlenmeyip, kalkmak.

17- Kurban bayramı arefesinin sabâh nemâzından dördüncü gününün ikindi nemâzına kadar, farzların akâbinde teşrîk tekbîri almak.

Nemâzın sünnetleri: (Kast ile veyâ sehv ile terk edilirse nemâz bâtıl olmaz. Secde-i sevh dahî lâzım gelmez. Lâkin itâba [azarlanmağa] müstehâk olur.)

1- Erkekler ve kadınlar misvak kullanmak. Misvakın kullanılma vakti su ağızda ikendir. İmâm-ı Gazâlîye göre evvelâ misvakı, ondan sonra suyu isti’mal etmekdir, ya’nî kullanmakdır. Misvak yok ise, sağ elinin baş parmağı ile sağ tarafını ve şehâdet parmağı ile sol tarafını, üstden ve altdan hilâllamak misvak sevâbı ile berâberdir. Misvak kullanmak, Allahü teâlâyı râzı eyleyici ve misvaklı iki rek’at nemâzı, misvaksız yetmiş rek’atden efdal edicidir. Misvakın yetmiş fâidesi vardır. En büyüğü ölüm ânında, kelime-i tevhîdi hâtırlatır. Misvak, diş için değildir. Dişsiz olanlar da misvak kullanmak sünnetdir. Şuna kıyâsen ki, Mekke-i mükerremede traş olmak sünnetdir. Kel olan da usturayı başına sürmek lâzımdır. Binâenaleyh, takma dişlere de misvak kullanılır.

(Bedr-ül-vâizin) kitâbında yazar: İshak el-fakîhden rivâyet edilmişdir ki, kasd ile misvakı terk edenin nemâzı dürüst değildir. Zîrâ, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” hiçbir zemânda misvakı terk etmemişdir. Öyle ise misvak vâcibe yakın sünnet oldu. Misvakın kullanılma vaktlerinden bir vakti de nemâza başlarken iftitâh tekbîrinden evvel ve ta’amdan sonradır ki, bu vaktlerde, misvak kullanan iki köle azâd etmiş gibidir.

2- Her nemâzın iftitâh tekbîrinden sonra Sübhâneke okumak.

3- Her nemâzın ilk rek’atinde E’ûzü okumak.

4- Her rek’atin başında, Fâtihânın evvelinde Besmele-i şerîfe okumak.

5- Kendi işitecek kadar yavaş okumak.

6- Kıyâmda sağ elini sol elinin üzerine koyup, serçe parmağıyle baş parmağını halka ederek, erkekler göbeğinin altına, kadınlar göğsü berâberine bağlamak.

7- Her Fâtihâdan sonra, yavaşca âmîn demek. Âmîn düâ olduğundan, âyet-i kerîme ile düâyı ayırmak için aralarına, “Allahümmagfirlî” demeli.

8- Bir farzdan bir farza intikâl ederken Allahü ekber demek.

9- Rükû’da ellerini dizlerine koyup, parmaklarını açmak. Ve başıyla arkasını bir hizâya getirmek.

10- Rükû’da üç kerre, (Sübhâne rabbiyel azîm) demek. Üç def’ası sünnetdir. Bundan eksik olursa mekrûhdur. Ne kadar ziyâde edilirse, efdâldir. (Münferît kıldığı zemân.) Zîrâ, imâmın tesbîhi cemâ’atine göre olması lâzımdır.

11- Rükû’dan kalkarken, imâm ise, (Semi’allahü limen hamideh,) imâma uymuş ise, (Rabbenâ lekel hamd) demek. Yalnız kılarsa, her ikisini de okumak.

12- Secdede, üçer def’a, (Sübhâne rabbiyel a’lâ) demek. (Rükû’ tesbîhinin hükmü gibidir.)

13- Secdede alnı ile burnunu yere değdirmek. Elinin parmaklarını birbirine yapışdırmak.

14- Secdede el ve ayak parmaklarını kıbleye çevirmek.

15- Secdede, ellerini kulakları hizâsında tutmak.

16- Yedi a’za üzerine secde kılmak.

17- Tehıyyâtde ellerini dizlerinin evhine berâber tutup, parmaklarını açmak.

18- İftitâh ve kunût tekbîrinde el ayasını kıbleye teveccüh etdirmek.

19- Erkek ise, karnını uyluklarına yapışdırmamak. Ve kollarını yere döşememek. Ve hâtunlar uyluklarını karnına yapışdırmak.

20- Ka’dede, erkekler sol ayağının üzerine oturup, sağ ayağını dikmek. Ve parmaklarının ucunu kıbleye çevirmek. Hâtun ise, iki yağını sağ tarafından çıkarıp, sol cânibi üzerine oturmak.

21- Ka’de-i âhırede (Ettehıyyâtü)den sonra, salevâtlardan ma’ada, başka bir düâ dahâ okumak. (Şâfi’îde salevât okumak farzdır.)

22- İmâm, tekbîrleri ve (Semi’allahü limen hamideh)i ve selâmı, cemâ’atin işitebileceği kadar, yüksek sesle okumak.

23- Farzlarda ikâmet etmek.

24- İmâm olanlar, nemâzdan sonra, yüzünü cemâ’ate çevirmek.

25- Dört rek’atli farzların son iki rek’atinde, yalnız Fâtihâ-i şerîfe okumak.

26- Evvelâ sağına, sonra soluna selâm vermek. Selâmda iki yanına bakmak. Münferîd kılanlar selâmı yalnız hafaza meleklerine niyyet edeler. İmâma uyanlar, hafaza meleklerine ve cemâ’ate ve imâm hangi tarafında ise, imâma dahî niyyet edeler. İmâm iki tarafı selâm verdikde, hafaza meleklerine ve cemâ’ate niyyet ede.

27- Sünnet-i şerîfe üzere Ezân-ı Muhammedî “sallallahü aleyhi ve sellem” okumak.

28- Rükû’a vardığı zemân, topukları birbirine kavuşdurmak. Rükû’dan kalkınca açmak.

Nemâzın müstehabları (Müstehab, Cenâb-ı Hakkın sevdiği ve râzı olduğu bir fi’ldir.)

1- Secde etdiği zemân evvelâ dizlerini, sonra ellerini, sonra burnunu, sonra alnını yere koymakdır. Ve secdeden kalkdıkda evvelâ alnını, sonra burnunu, sonra ellerini, ondan sonra dizlerini kaldırmak ve dizleriyle ellerini korken evvelâ sağını koymak ve kalkarken evvelâ sağ el ve dizini kaldırmak.

2- İftitâh ve vitrin kunût tekbîrlerinde erkekler baş parmağını kulağın yumaşağına dokundurmak ve hatûnlar omuzlarına kadar ellerini kaldırmak.

3- Kıyâmda ellerini bağladıkda bileğini pekçe kavramak.

4- Rükû’da ve sücûdda üçden ziyâde, beş, yedi veyâ onbir kerre veyâ dahâ fazla Sübhâne rabbiyel azîm ve a’lâ demek.

5- Selâmda iki yanına pekçe bakmak.

6- Müezzin ikâmetde hayya alessalâh dedikde, cemâ’at eğlenmeyip kalkmak.

7- Kıyâmda iken secde yerine, rükû’da ayaklarına, secdede burnu ucuna, ka’delerde iki elleri veyâ dizleri üzerine bakmak.

8- Rükûda ayaklarını kavuşdurmak ve kıyâma kalkarken açmak.

9- Selâm verirken yanağını ve omuzunu görecek kadar omuz başına bakmak.

10- Öksürüğü ve esnemeği terk etmek.

11- Rükû’da elinin parmaklarını açmak. Secdede birbirine yapışdırmak.

Nemâzın mekrûhları: (Mekrûh: Allahü teâlânın sevmediği ve beğenmediği fi’llerdir. Onun için çok sakınmak lâzımdır.)

1- Nemâz içinde boynunu eğip, iki yanına bakmak.

2- Zarûretsiz yüzünü kıbleden çevirmek. Rükû’ ve secdeyi acele etmek.

3- Kaftanından veyâ gövdesinden bir nesne ile oynamak. Ve yere dokunmasın diye elbisesini eli ile toplamak.

4- Zarûretsiz secde yerinden taşı gidermek. (Bir kerre olursa mekrûh olmaz.)

5- Kıyâmda okuduğunu rükû’da ve rükû’da okuduğunu kıyâmda tamâm etmek.

6- Nemâzda sallanmak. Bir ayağı üzerine durmak. Birşey koklamak.

7- Parmağını çıtlatmak. (Ba’zıları bunu kavm-i Lût amelidir dediler. Nemâzın hâricinde de mekrûhdur denildi.)

8- Elini böğrüne koymak. Ve erkek ise göğsüne berâber tutmak.

9- Özrsüz bağdaş kurup oturmak. (Sünnet üzere kuudu [oturuşu] terk eylediği için.)

10- Bir veyâ iki kerre bir yerini kaşımak.

11- Uykuluğu ile ya’nî ekabire varamadığı kaftan ile [ya’nî büyüklerin yanına çıkamıyacağı elbise ile] veyâ esvâb ile kılmak. (Eğer gayri [başka] esvâbı var ise.)

12- Âdem [insan] yüzüne karşı kılmak. (Meğer arada üçüncü bir engel ola. Nemâz kılanın yüzü engelin arkasına gele.)

13- Ateşe karşı kılmak. (Mecûsîye teşbîh olduğu için. “Muma ve kandile karşı mekrûh değildir.”)

14- Önünde veyâ üstünde veyâ kaftanında hayvan sûreti olmak. (Meğer gâyet küçük ve başı kesik ola.)

15- Yalnız burnu ve sarığı üzerine secde etmek.

16- Gerinmek ve esnemek. Peygamberimiz “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” (Esnemek, şeytândandır. Esnedikçe mümkîn mertebe ağzını yumsun. Defi’ olmazsa, elini veyâ yenini ağzına koysun) buyurdular.

17- Kaftanını enine [yan tarafına] veyâ başına alıp, kollarını koltuğundan çıkarmak. (Ehl-i kitâba teşebbüh [benzemek] olunduğu için.)

18- İnciklerini dikip, kelb gibi iki ökçesi üzerine oturmak.

19- Gözünü yummak. Başı açık kılmak. (Tezellül için değilse.)

20- Secdede ve tehıyyâtde eli ve ayağı parmaklarını kıbleden çevirmek.

21- Önünde açık yer var iken, saf ardında yalnız durmak.

22- Kabre karşı ve necâsete karşı nemâz kılmak. (Perde veyâ dıvarda yoksa.)

23- İmâmın sesi cemâ’ate kâfi’ olacak mahalde, müezzinlerin tekbîrleri cehren almaları.

24- Bevl ve gaita darlığı var iken kılmak. (Huşû’a mâni’ derecede olursa, nemâz bozulur.)

25- Secdeden kalkarken, ellerinden evvel dizlerini kaldırmak. Secdede bir ayağını kaldırmak.

26- İmâmdan evvel rükû’ etmek. Ve başını imâmdan evvel kaldırmak. Kezâ secdeye varmak ve kalkmak.

27- Secdeye inerken dizlerinden evvel özrsüz ellerini koymak. Özrsüz dıvara dayanıp, kalkmak.

28- Eziyyet vermediği hâlde, alnından toprak silmek. Sahrada iken perdeyi terk etmek. Âdem geçecek yere durmak.

29- İki rek’atin arasını üç sûre ile ayırmak ve evvelki rek’atde okuduğunun üstünden okumak.

30- Bir rek’atde bir sûreyi tekrâr okumak. İkinci rek’atde okuduğunu, ilk rek’atde okuduğundan üç âyet fazla okumak.

31- Parmakları ile rükû’ ve secdede tesbîhleri saymak.

32- İmâm mihrâbın içinde iken önüne bir perde çekilse, içeride kılabilecek mertebe derin olan mihrâbda olmak.

33- İmâm mihrâbdan gayri yerde durmak.

34- İmâm bir arşın mikdârı yalnız başına cemâ’atden aşağıda, cemâ’at yukarıda durmak.

35- Âmîni cehr ile [sesli] söylemek.

36- Bir erkek ile bir kadın, yan yana durup, başka başka nemâz kılmak.

37- Secdeden kalkarken ellerinden evvel dizlerini kaldırmak.

38- Sinek kovmak.

39- Omuzlarını açıp, nemâz kılmak.

Nemâzın müfsidleri: (Ya’nî, nemâzı bozan ve tekrâr kılmağı îcâb etdiren şeyler.)

1- Nemâz içinde dünyâ kelâmı söylemek. Nemâzın sonunda teşehhüd mikdârı oturdukdan sonra söylese fâsid olmaz. Selâmı terk eylediğinden dolayı günâhkâr olur.

2- Kendi işitecek kadar gülmek. (Eğer başkaları da işitecek kadar gülerse, abdesti de bozulur.)

3- Ah ve ağrıdan ve sıkıntıdan of demek. (Hastanın ağrısı şiddetli olup, buna mübtelâ değilse.)

4- Sesli olarak ağlamak. (Âhıret korkusundan dolayı ağlarsa, zarar etmez.)

5- Zarûretsiz boğazını ayıklamak. (Boğazında tükrük birikdiği için çâresiz olursa, fâsid olmaz.)

6- Geğirmek. (Mecbûriyyeti olmazsa.)

7- Sakız çiğnemek veyâ birşey yimek ve içmek.

8- Başını ve sakalını taramak. Kıl koparmak. Bir yerini kaşımak, kehle öldürmek veyâ tutmak. (Arda arda bir rüknde üç kerre vâkı’ olursa.)

9- At üzerinde şerî’ate uygun olarak nemâz kılarken, hayvan yüzünü kıbleden çevirmek. İki ayağıyla üzengiyi yitmek. Yâ bir ayağıyla üç kerre bir rek’atde üzengiyi yitmek veyâ hayvanın yularını üç kerre tartmak. Veyâ hayvana üç kerre kamçı vurmak.

10- İki saf mikdârı yürümek. (Ama bir saf mikdârı yürüyüp, dursa, tekrâr yürüse bozulmaz.)

11- Secdede iken iki ayağını yerden kaldırmak. (Başını koyup kaldırınca, ayaklarını yere asla koymadı ise.)

12- Cemâ’at ile kılarken sağında, solunda ve önünde arada perde olmaksızın yan yana kadın bulunursa. (Mecnûn olsa veyâ küçük, bâlîga olmamış kız çocuğu olsa, ifsad etmez.)

13- Özrsüz yüzünü ve göğsünü birden kıbleden ayırmak. (Yalnız yüzünü ayırmakla fâsid olmaz.)

14- Ma’nâsı bozulacak kadar kırâ’eti yanlış okumak veyâ bir harf yerine başka bir harf okumak. Ya’nî veladdallin’i zal-i mu’ceme ile Essamed’i şin ile, Ettehıyyât’ı he ile, sırat’ı tı ile, vettin’i tı ile, Bizzallam’i zâl-i mu’ceme veyâ dâd-ı mu’ceme ile, Feterda’ı zâ-i mu’ceme ile, Hammalet’el Hatab’ı tâ ile, Allahü Ehad’ı tâ ile, Elhamdülillah’ı ha yerine he ile, Errahmânirrahîm’i he ile, Sübhânerabbiyelazîm’i dad ile, ya zâl-ı mu’cemet ile, Limen hamideh’i he ile, gayril’ ma’dûbi’i zı ile veyâ zâl-ı mu’cemet ile, E’ûzü’yü dal-i mühmele ile, Rıhleteşşitâi’yi tı ile, Felmugîrâtı sübhâ’yı ve tevasevbilhak’ı, Fî sudûrinnas’ı; bu üçünde sad’ı sin ile okusa nemâzı fâsid olur. İlâhir ...

15- Arayana kendini bildirmek için veyâ sesini güzel etmek için öksürmek.

16- Özrsüz farzın birini terk etmek.

17- İftitâh tekbîri kendi işitecek kadar olmamak. Ve kendi işitecek kadar okumamak.

18- Nemâz kılarken dışarıdan biri çağırdıkda, haber vermek için Lâ havle velâ kuvvete veyâ Sübhânallah demek. Eğer murâdı nemâz içinde olduğunu bildirmekse fâsid olmaz.

19- Ağzında şeker olup, suyu buğazına kaçmak.

20- Bir kadın, cemâ’at yok iken imâma uysa, ondan sonra cemâ’at gelip, saf doldukda, erkeklerin safı kadına yetişse, kadının sağında ve solunda ve arkasında olan üç erkeğin nemâzı fâsid olur.

21- İki eliyle yakasını, önünü karışdırmak. Başındaki kisvesini eliyle çıkarmak. Yâhud çıkarıp-giymek.

22- Nemâz içinde iken, bir musîbet işitip, (innâ lillahi ve innâ ileyhi râciûn) veyâ sevinçli bir şey işitip veyâ aksırıp, (Elhamdülillah) demek.

23- Nemâzda erkek kadını öpmek.

24- Nemâz düâlarında, altın, gümüş veyâ sâir dünyâ meta’ına müte’allık birşey istemek.

25- Şart olsun veyâ rükn olsun, kasten veyâ sehven farzın terki nemâzı ifsâd eder.

Aşağıda Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî hazretlerinin nemâz risâlesinin orjinalinden bazı bölümler görüyorsunuz...